• Әхбаратлар еқими
• 28 Тамыз, 2018

“Течлиқ ялқуни” мәңгүлүк отқа айланмиса екән

Шөһрәт МӘСИМОВ, “Уйғур авази” Хәлиқара ядро синақлириға қарши һәрикәт күни – аләмшумул ядро қуралиға қарши һәрикәт үчүн муһим сәнәләрниң бири. Һәқиқәтәнму, дуния календарида ядро қуралиға қарши һәрикәт рәмзи болған икки асаслиқ сәнә бар. Биринчи – Хиросима күни. Нәқ 1945-жили 6-августта бу шәһәр атом һуҗумиға дучар болди вә һазир аммивий қириш қуралиға қарши күрәшниң мәңгү рәмзи болуп қалди. Қошумчә қилиш керәкки, шу күни атом бомбиси партланған йәрдә чоң Течлиқ мемориал истираһәт беғи бәрпа қилинди. Бу йәргә нурғунлиған дәрәқләр тикилди, гүлләр өстүрүлүп, хилму-хил ядикарлиқлар орнитилған. Иккинчи сәнә – 29-август – Хәлиқара ядро синақлириға қарши һәрикәт күни. Бу күнни Бирләшкән Милләтләр Тәшкилати Қазақстан Президентиниң тәшәббуси билән тәстиқлиди. Нәқ 1949-жили 29-августта СССР Шәмәй полигонида РДС-1 атом бомбисини синақ қилған еди. Мошу йосунда шу нәрсә алаһидә рәмзликки, нәқ шу күни, бирақ 1991-жили, полигон Президент Нурсултан Назарбаевниң биринчи Пәрмани билән үзүл-кесил йепилди. Мәлумки, Қазақстан вә Япония атом зәрдавини вә униң ақивитини көп тартқан мәмликәтләр сүпитидә мошу аммивий қириш қуралиға қарши барлиқ течлиқпәрвәрлик башланмиларда бир-бирини қоллап-қувәтләп кәлмәктә. Мәсилән, Қазақстан Президенти вә Япония Премьер-министри Ядро синақлирини умумйүзлүк мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнаминиң күчигә кириши үчүн нурғун ишларни әмәлгә ашурди. Мәзкүр һөҗҗәтни 183 дөләт имзалап, 166 дөләт тәстиқлиди. Әпсус, һөҗҗәт мошу кәмгичә күчигә кирмиди. Чүнки АҚШ, Хитай, Мисир, Исраил, Иран шәртнамини имзалиғини билән тәстиқлимиди, Һиндстан, Пакстан вә Шималий Корея болса, техи имзалимиди. Шундақла айрим мәмликәтләр Ядро қуралини тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнаминиң қаидилиригиму әмәл қилмайватиду. Әйнә шуниңға бағлиқ Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев БМТ Бехәтәрлик Кеңишиниң даирисидә айрим дөләтләрниң униң тәртивидин чиқиши тоғрилиқ қаидини күчәйтиш тоғрилиқ тәклипни бәрди (мәсилән, КХДҖ шәртнамидин чиқип кәтти). Буниңда Бехәтәрлик Кеңиши ядро қуралини тарқатмаслиқ тәртивигә әмәл қилмайватқан дөләтләргә тәсир қилиш чарилирини ишләп чиқиши керәк болди. Мәсилән, ядро қуралини мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнамә мошу йөнилиштики муһим қәдәм болди. Ейтмақчи, Қазақстан 2017-жили мартта вә июнь-июльда Нью-Йоркта өткән БМТ конференциясиниң икки сессиясиниң йәкүни болған мошу һөҗҗәтниң мәтинини тәйярлашқа паал қатнашти. Конференция Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиға әза барлиқ дөләтләр үчүн очуқ болди. Амма ядро қуралиға егә тоққуз мәмликәт вә уларниң иттипақдашлири мошу муһим диалогқа қатнашмиди. Шундақ болсиму, Ядро қуралини тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнамиға қатнашқучи 122 дөләт йеңи шәртнамини қоллап аваз бәрди. Бу шәртнамини һазир 59 мәмликәт имзалап, уларниң они тәстиқләнди. Әнди Қазақстанға кәлсәк, бизниң мәмликитимиз мустәқилликкә еришкән дәсләпки пәйтләрдин тартипла мошу саһадики барлиқ дегидәк хәлиқара келишимләрниң паал қатнашқучиси болуп һесаплиниду. Мәсилән, 1993-жили Қазақстан Ядро қуралини тарқатмаслиқ тоғрилиқ шәртнамини тәстиқлиди вә униң даирисидә өз зиммисигә алған барлиқ мәҗбурийәтләрни орунлаватиду. Шундақла 1996-жили, йәни БМТ Баш Ассамблеяси қобул қилиши биләнла Ядро синақлирини умумйүзлүк мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнамиға қошулуп, 2001-жили уни тәстиқлиди. Умумән, Қазақстанниң мәвқәси шуниңдин ибарәтки, бу хәлиқара келишимләр ядро қуралини синақ қилишни вә уни тарқитишни тохтитиш үчүн асасий васитә болуши керәк. Шундақла бизниң мәмликәт уларниң чапсанирақ күчигә киришиниң вә дунияниң барлиқ мәмликәтлириниң уларниң нормилирини қәтъий орунлишиниң тәрәпдари. – Биз өзимизниң үлгиси арқилиқ ядро қуралиға интиливатқан барлиқ мәмликәтләрни мошу хәтәрлик йолдин чиқишқа чақиримиз, – дәп тәкитләйду Нурсултан Назарбаев өз докладлириниң биридә. Ейтмақчи, 2015 – 2017-жилларда Қазақстан вә Япония Ядро қуралини синақ қилишни умумйүзлүк мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнаминиң күчигә киришигә ярдәмлишиш бойичә 9-конференцияниң қош рәислиридин болуп сайланди вә икки жил мабайнида мошу йөнилиштә чоң ишларни елип барди. Мәсилән, 2015-жили Астанада Ядро қуралини синақ қилишни умумйүзлүк мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнамә тарихиға дәсләпки қетим шәртнамини алий сәясий дәриҗидә қоллап-қувәтләш бойичә бирләшкән һөҗҗәт имзаланди – уни Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев билән Япония Премьер-министри Синдзо Абэ тәстиқлиди. Шундақла дуния Бирләшкән Милләтләр Тәшкилати қурулғининиң 70 жиллиғини вә Хиросима билән Нагасакиға атом бомбиси ташланғининиң 70 жиллиғини атап өткән 2015-жили Нурсултан Назарбаев Нью-Йоркта БМТ Баш Ассамблеясиниң юбилейлиқ сессиясидә техиму улуғвар тәшәббус билән сөзгә чиқти. Қазақстан Президенти ядро қуралисиз дуния қурушни инсанийәтниң XXI әсирдики баш мәхситигә айландурушқа чақирди вә БМТниң Ядро қуралидин әркин дунияни қолға кәлтүрүш бойичә умумйүзлүк декларациясини қобул қилиш тәкливини бәрди. Мошу декларациягә беғишланған қарарни тәшкилатқа әза дөләтләрниң көпчилиги қоллап-қувәтлиди вә у ядро қуралини мәнъий қилиш бойичә мәҗбурий хәлиқара һөҗҗәтниң қобул қилинишида муһим қәдәм болди. Әпсус, ядро қуралиниң санини қисқартип, униң тарқилишиға йол қоймаслиқ зөрүрийити пәйда болсиму, һазирқи дунияда мошу технологияләрдин толуқ ваз кечиш мүмкин болмайватиду. Шуңлашқа мәмликәтләрниң “течлиқ атомни” хатирҗәм һәм бехәтәр пайдилиниши үчүн шараит яритиш лазим. Мошу йөнилиштә муһим аләмшумул тәшәббусларниң бири Қазақстанниң күч чиқириши түпәйли әмәлгә ашти. Бу йәрдә сөз Хәлиқара атом энергетикиси агентлиғи (МАГАТЭ) даирисидә дуниядики биринчи Төвән бейитилған уран банкини вуҗутқа кәлтүрүш тоғрилиқ болуватиду. Бу лайиһә атом энергетикисини тәрәққий әткүзүватқан әлләргә уранни бейитиш бойичә өз программилирини тәйярлимай, бәлки зөрүр йеқилғудин пайдилинишини капаләтләндүрүш мәхситидә ишләнди. Мәсилән, бу идеяни МАГАТЭ дәсләпки қетим 2009-жили оттуриға қойди. Қазақстан банкни өз территориясигә җайлаштурушқа тәйяр екәнлигини билдүрди. Бирнәччә жил жүргүзүлгән музакириләрдин кейин 2015-жили Астанада Төвән бейитилған уран банкини вуҗутқа кәлтүрүш тоғрилиқ келишим имзаланди. Уни Өскәмәндики Үлби металлургия заводиниң территориясигә орунлаштуруш қарар қилинди вә келишим түзүлүп икки жилдин кейин, банк бенаси рәсмий ечилди. Қазақстанниң аләмшумул ядро қуралиға қарши һәрикәт саһасидики йәнә бир тәшәббуси билән сәйяридә һәрбир адәм ядро синақлириниң мәнъий қилинишиға өз һәссисини қошуватиду вә бепәрва әмәс адәмләрниң авази аңлиниватиду. Мәсилән, 2012-жили Нурсултан Назарбаев АТОМ (инглиз тилидин елинған қисқартилған сөз болуп, “Синақларни мәнъий қилиш – бизниң вәзипимиз” дегән уқумни бериду) лайиһисиниң башланғанлиғини елан қилди. У дунияниң һөкүмәтлиригә ядро синақлиридин мәңгү ваз кечиш вә Ядро синақлирини умумйүзлүк мәнъий қилиш тоғрилиқ шәртнамини чапсанирақ күчигә киргүзүш чақириғи әкис әткән онлайн-петиция болуп һесаплиниду. Уни сәйяриниң һәрбир турғуни имзалалайду вә һазир дунияниң йүздин ошуқ мәмликитидин 300 миңдин ошуқ адәм әйнә шундақ алийҗанап ишни әмәлгә ашурди. ...Жуқурида Хиросимидики Течлиқ мемориал истираһәт беғида нурғунлиған хилму-хил ядикарлиқларниң бар екәнлиги тәкитләнди. Әйнә шундақ ядикарлиқларниң бири – “Течлиқ ялқуни”. У 1964-жили 1-августта йеқилди вә монументи вуҗутқа кәлтүргүчиләрниң пикри бойичә, Йәр йүзидә барлиқ атом қурали түгәл йоқитилип болмиғичә көйүп туруши керәк. Илаһим, “Течлиқ ялқуни” мәңгүлүк отқа айланмиса екән.