• Әхбаратлар еқими
• 26 Қыркүйек, 2018

Тилимиз – динимизниң қорғини

Шүбһисизки, һазирқи заман уйғур пәрзәнтлиригә имандин қалса, әң зөрүр болған нәрсә, өзлириниң ана тили болған уйғур тилини үгитиштин ибарәттур. Балиларға уйғур тилини үгитиш, худди уларға Қуръан үгитиш һаҗәт болғандәк, һаятий зөрүр. Чүнки ана тили йоқилип кетиш ховупи астида қалған бир милләтниң өз ана тилини, худди динини қоғдиғандәк қоғдиши, тәбиий зөрүрийәтләрниң бири һесаплиниду. Исламда милләтчилик йоқ, амма исламда милләтләрниң тилини, өзгичилигини сақлап қелишқа әһмийәт бериш бар. Бир мусулман милләтниң тили мусулман әмәс милләтләрниң тили астида аста-аста истималдин қелиш, һәтта йоқилип кетиш ховупиға учриған вақитта, бу тилни қоғдап қелишни пәриз дәриҗисидики зөрүрийәт десәк, һәргиз ашурувәткән болмаймиз. Чүнки бир мусулман милләт өзиниң ана тилини қоллиниш орниға, мусулман әмәс милләтләрниң тилини қоллинишқа өткән вақтида, өзиниң диний етиқатини вә исламий әхлақини аста-аста қолдин берип қоюшқа қарап йол алған болиду. Мундақ әһвалға чүшүп қалған бир милләтни вә униң тилини сақлап қелиш шу милләт хәлқи үчүн диний вә миллий мәҗбурийәт болуп һесаплиниду. Қазақстан, Қирғизстан, Өзбәкстан, Түркия вә Сәүдия Әрәпстанидәк хәлқи мусулман дөләтләрдә яшиған уйғурларниңму өз ана тилини сақлап қелиши, балилириға әң авал уйғур тилини үгитиши интайин зөрүрдур. Чүнки өз миллитиниң тилида сөзлишишни билмигән адәм қандақму өзини шу милләткә мәнсүп қилалисун? Қандақму шу милләтниң давасини қилалисун? Өзиниң ана тилини билмигән адәм һәрқанчә вәтәнпәвәрлик қилимән десиму, уни бәҗирәлмәйдекән. Мән Сәүдия Әрәпстанида туғулуп өскән вәтәнпәрвәр уйғурдин бир қанчисини билимән. Өзиниң ана тилидин, өзиниң тарихидин жирақ яшиған кишиләрниң ичидин чиқидиған вәтәнпәрвәрләр бармақ билән санавалғидәкла аз болидекән. Өзиниң ана-Вәтинигә тәлпүнидиған, уйғурларниң давасини қилидиған мошу аз сандики кишиләр өзиниң ата-бовилириниң жути болған ана-Вәтәнгә қанчилик ихлас қилсиму, у вәтәнни қанчилик сөйгән болсиму, әпсуски, улар өз миллитиниң тилида гәп қилишни яки өз миллитиниң йезиғини оқушни билмигәнликтин, қилмақчи болғанлирини қилалмай, демәкчи болғанлирини дәләлмәй кәлмәктә. Йәни өз ана тилини билмигәнлиги сәвәплик көп қийналмақта. Сәүдия Әрәпстани вә Түркиядә ата-аниси уйғур тилида сөзлишидиған вә пәрзәнтлиригә уйғур тили үгитилгән аилиләрниң балилири өз миллитигә йеқимлиқ болуп, өз миллитиниң ғемини қилидекән. Амма өзлири вәтәнпәрвәр яки өлима болған болсиму, пәрзәнтлиригә уйғур тили үгитилмигән аилиләрниң балилири өзиниң әсли-нәслини билмәйдиған, миллитигә көйүмсиз болуп чиқидекән. Булар бизниң көргән вә егилигәнлиримизниң бир қисми. Шуңлашқа дәймизки, бир уйғур, әгәр өзиниң уйғур екәнлигидин номус қилмайдиған, өзиниң җәңгивар, ақ көңүл, тиришчан уйғур миллитигә мәнсүп болғанлиғидин пәхирлинидиған вападар киши болса, у чоқум балилириға уйғур тилини үгитиши лазим. У өзиниң нам-нишанисиниң давам қилинишини халиса, чоқум балилириға уйғур тилини үгитиши керәк. Ана тилини сақлаш мәсилисидә тарихий Вәтинимиздики уйғурлар билән чәт әлләрдә, хусусән Европа вә Америкиға охшиған хәлқи мусулман әмәс дөләтләрдә яшаватқан уйғурларниң мәсъулийити вә вәзиписи охшап кетиду. У болсиму, динини вә ана тилини җан тикип қоғдаштур. Уйғур нәдә болмисун, уйғур болуп яшиши вә әҗдатлириниң ирадисигә варислиқ қилиши үчүн өзлириниң диний етиқати билән ана тилини сақлап қелиши интайин зөрүрдур. Мән Сәүдия Әрәпстанида туғулған вә шу дөләттә өсүп йетилгән, һәтта яслидин башлап таки докторлуққа қәдәр әрәп тилида вә әрәп мәктәплиридә оқуп йетишкән нурғунлиған түркләрни билимән. Улар түрк тилини вә түркләргә хас әдәп-әхлақларни қәтъий унтуп қалмиған. Қисқиси, мән бу йәрдә түркчә билмәйдиған бирму түрк көрмидим. Амма уйғур тилини билмәйдиған миңларчә уйғурларни учраттим. Бу уйғурларни той-төкүнләрдә вә уйғурларниң чоң сорунлирида көрүп, уйғур екән демисиңиз, сиртта көргәндә, уларни һәргизму уйғур демәйсиз. Чүнки уларниң гәп-сөзи, урпи-адити, кийиниши, мәдәнийити, тәқи-турқи һәргизму уйғурға охшимайду. Бизгә әң йеқин хәлиқ өзбәк қериндашлиримиз ичидиму өзбәк тилини билмәйдиған бирәрму өзбәкни учратмидим. Буниңдин он икки жил илгири мән Мәккидә бир өзбәк кишиниң дукиниға киргән едим. У кишиниң тоққуз яшлардики бир балиси униңға шундақ татлиқ сап өзбәкчә гәп қилди. Мән балиға қизиқип қелип дадисидин «Балиңиз мәктәптә оқамду? Өз тилиниму яхши билидекән» дегән едим. Дуканчи маңа: «Қарикә! Биз өзбекләр, өйдә өзбекчә гәпирәмиз, балилар һәм өзбекчә гәпирәди. Биз балиларға ‹өйниң ичи бизниң мәмликәтимиз, шуниң үчүн сән өйдә өзбекчә гәпирәсән, өйниң сиртида вә мактабта қайси тилда гәпирсәң, бу сениң әркиң” дәп тәрбийә берәмиз” дегән еди. Түркләрниң өз тилини қоғдаш, өз тилини қәдирләш вә өз тили билән пәхирлиништәк есил әнъәниси һәқиқәтән адәмни қайил қилиду. Әрәпчә, инглизчә, французчә дегәндәк чәт әл тилини билидиған түркләрму чәт әл тилини түрк тилиниң алдиға қоювалмайду, түркчә сөзлишиш керәк болған йәрдә чәт әлчә гәп қилип өзини көрситишни халимайду, улар чәт әл тилини үгинип өз тилини унтуп кәтмәйду яки жирақлишип кәтмәйду, һәр вақит өз тилини барчә тилларниң алдиға қойиду. Түркиядики мәдрисиләрдиму диний билимләрни авал түркчә оқутиду, әрәп тилини пәқәт әрәп тилини үгинидиғанларға вә мәдрисидә чоңқурлап оқумақчи болғанларға үгитиду. Чүнки мәдрисигә киргәнләрниң һәммиси әрәп тилини үгинип, диний илимни чоңқур үгәнгили кирмәйду. Көплигән балиларни ата-аниси диний билимләрни, ислам әхлақини вә һалал-һарам мәсилилирини үгинивалсун дәп әвәтиду. Тарихий Вәтинимиздә бизгә қисмән яхши пурсәтләр кәлгән болсиму, биздә оқутуш программиси, мунтәзим дәрислик плани болмиғанлиқтин, әндила мәдрисигә киргән балини әрәп грамматикисидин башлитип қоюп, бу балини зериктүрүп җақ тойғузувәткән, шуниң билән бала мәдрисидин қечишни гундиханидин қачқандинму бәк яхши көридиған, пәқәт ата-анисиниң зори биләнла мәдрисидә күн өткүзидиған, бирқанчә он жил мәдрисидә оқуған болсиму, мәдрисиниң тописини йегәндин башқа һечнәрсә алалмай чиқидиған болуп қалған. Шуңлашқа өтмүштә йүз талип мәдрисидә оқуса, улардин бир яки иккиси диндар алим болуп чиқса, қалғанлири қосиғида омач йоқ, “ети улуқ, дәстихини қуруқ” болуп чиқидекән, андин улар молла аталғанлиқтин, кишиләр мәсилә сориса, «билмәймән» дейиштин уюлуп, хата пәтиваларни оттуриға чиқирип, хәлиқни аздурғанкән. Диний билимләрни өз тилимизда үгәтсәк, бизгә немә зиян болиду? Һәммә адәмниң әрәп тилини үгиниши шәртму? Яки уйғур тили тил әмәсму?! Һәр милләт өзиниң тилини вә йезиғини қәдирлимисә, уни ким қәдирләйду? Инглизлар өз тилини қаттиқ тәшвиқ қилғанлиқтин вә бәдәл төләп тарқатқанлиқтин, уларниң тили дуниявий тилға айланған вә һәммә милләт үгинишкә интилидиған еһтияҗи үстүн тил болуп қалған. Манҗулар өзиниң ассимиляция болуп кетиш ховупиға әһмийәт бәрмигәнлигидин вә өз тилини көз қаричуғидәк сақлап қалалмиғанлиғидин, ахири улар қумлуқ йәргә сиңип кәткән судәкла дуниядин ғайип болуп кәтти. Тил әйнә шундақ милләтниң тәғдири билән биртуташ мәсилидур. Тилимиз динимизни қоғдайду. Бир милләтниң тили шу милләтниң йәр шарида моҗут болуп турушиниң капалитидур. Биз, уйғурларға, нисбәтән ана тилимизни сақлап қалғанлиқ һәм миллитимизни, һәм динимизни қоғдап қалғанлиқтур. Һәрқандақ милләт өзиниң тили билән тонулиду вә өз моҗудатини сақлап қалалайду. Шуниңдәк тил – һәрқандақ бир милләтниң ронақ тепишиға яки, әксичә, дуния йүзидин ғайип болуп кетишигә сәвәп болидиған амил. Тил – милләт демәктур. Миллий урпи-адәтләрниң шәкиллинишиму тил васитисигә мунасивәтлик. Өз ана тилини билмәйдиған балиниң мүҗәз-хулқиму өзи сөзлишип жүргән тилдики ғәйри милләтниң өзгичилигигә мас шәкиллиниду. Демәк, өз ана тилини билмигән бала өз хәлқиниң динини, миллий әнъәнисини, урпи-адәтлирини вә барчә өзгичиликлирини тонумайдиған болуп өсиду. Мундақ бала кичикни асраш, чоңға һөрмәт қилиш дегәндәк миллий вә диний қаидә-йосунлардинму пәрвасиз өсиду. Бу иштики чоң мәсъулийәт вә җавапкәрлик йәнила ата-аниларниң зиммисигә жүклиниду. Көп тил билишниң кишиниң билим-сәвийәсиниң жуқури болушиға түрткә болидиғанлиғида шәк йоқ. Әлвәттә, уни алқишлашқа әрзийду. Лекин башқа тилниң һориға җимиқип, өз ана тилини унтуп кетиш яки уни үгәнмәслик – өз миллити алдида өткүзүлгән кәчүргүсиз җинайәттур. Шуңлашқа дәймизки, балиларға өз ана тилини үгитиш Қуръан үгитишкә охшаш зөрүрийәттур. Балилар мәктәпкә бериштин бурун өзиниң диний еқидисини вә өз ана тилини мукәммәл үгинип болуши лазим. Бу яштики балиларниң муәллимлири чоқум ана билән ата болуши лазим. Бизниң уйғур тилимиз толиму қиммәтлик вә қәдирлик бир тил. Чүнки у – бизниң анимизниң тили. Шуңлашқа уни “ана тили” дәймиз. Бизниң уйғур тилимиз, дуниядики нурғун тилларға охшашла, һөрмәтлик тилдур. Бизниң уйғур тилимиз дуниядики даңлиқ тиллардин һәргиз қелишмайду. Ана тилимиз әҗдатлиримизниң мираси. Ана тилимизни қоғдаш әҗдатлиримизниң ирадисигә варислиқ қилғанлиқ болуп һесаплиниду. Бизниң уйғур тилимиз һечбир заманда өзиниң әһмийитини йоқатқан әмәс. Уйғур әдәбиятиниң нәмунилиридин болған Әлишер Наваий XV әсирниң 90-жиллиридила, өз заманисидики уйғур-түрк тилиниң Мәркизий Азияниң тил вә әдәбият саһасини назарәт қиливалған парс тилидин һечбир қалғучилиғи йоқлуғини, сөзлүк ғәзниси, ипадиләш иқтидари вә қоллиниш әпчиллиги қатарлиқ җәһәтләрдә техи парс тилидин әвзәл бир тил екәнлигини ениқ фактлар арқилиқ испатлаш үчүн “Муһакәмәтул луғәтәйн” дегән шанлиқ әсәрини йезип чиққан вә пүткүл хәлқи аләмгә жакалиған. Буниңдин илгири улуқ тилшунас бовимиз Маһмут Қәшқәрийму “Түркий тиллар диванини» кишиләрниң әрәп, парс тиллириғила берилип, өз тилини унтуп кәтмәслиги, йәнә биртәрәптин башқа хәлиқләрниңму уйғур-түрк тилини үгинишигә ярдәмчи қолланма болуши мәхситидә йезип чиққан. Униңдин башқа йәнә XI әсирдә атақлиқ данишмән бовимиз Йүсүп Хас Һаҗип, әсәрләрни әрәп вә парс тиллири билән язмиса, әсәр һесап қилинмайдиған шундақ бир шараитқа әмәл қилмай, дунияға даңлиқ “Қутадғу билик” әсәрини сап уйғур тилида йезип чиққан. “Қутадғу биликни» тәтқиқ қилип келиватқан алимлар шуни җакалидики, бу әсәрдә түрк тилидин башқа тиллардин киргән сөзләр йоқниң орнида. Шу йөнилиш тәсиридә XIV әсирниң ахири вә XV әсирниң башлирида Маварәуннәһрдә иҗадий паалийәтлирини елип барған Лутфи, Атаий вә Сәккакийниң ғәзәллириму сап уйғур әдәбий тилида йезилған. Демәк, шу дәвир шараитидиму әҗдатлиримиз ана тилимизни көз қаричуғидәк қоғдап кәлгән. Әнди бизниң дәвримизгә кәлгәндә, биз уни қоғдимисақ боламду?! Сүт уйқидин охинайли, қериндашлар! Бепәрва болмайли! Муһәммәт ЙҮСҮП, диний өлима. Сәүдия Әрәпстани.