• Әхбаратлар еқими
• 27 Қараша, 2019

Илим-пән иптихари

Вақит еқими жүгрүк. Техи түнүгүнла һәм кәсипдаш, һәм дост сүпитидә биллә жүргәндәк қиливедуқ, һә бүгүнзә шу күнләрниң артта қалғиниға жигирмә жилдин ошуқ вақит өтүпту. Һә, хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди, Қазақстан Җумһурийити Миллий пәнләр академиясиниң академиги, ихтисат пәнлириниң доктори, профессор Рәхимҗан Рәхмидин оғли Авутов һаят болса, бийил 80 яшқа кирәтти. Мән униң билән студентлиқ дәвирлиримдин башлап йеқин арилаштим, айрилмас қәдинас достлардин болдум. Шуни ишәшлик ейталаймәнки, у студент пәйтлиридила өзиниң илим-пәнгә болған иштияқиниң наһайити жуқури екәнлигини көрсәтти. Ядимда, институтниң үчинчи курсида оқуватқинида язған мақалиси Қазақстан йеза егилигини тәрәққий әткүзүшкә илмий асаста яндашқан чоң әмгәк болуп, институт рәһбәрлигиниң диққәт-етиварини өзигә қаратқан еди. Мәзкүр мақалә рус тилида йезилған болсиму, барлиқ студентларниң оқуп чиқиши үчүн қазақчә тәрҗимә қилинғанлиғи һели ядимда. Һазирқи әвлатқа Рәхимҗан Авутовниң ким екәнлигидин қисмән болсиму хәвәрдар қилиш мәхситидә униң қисқичә тәрҗимиһалини ейтип өтүшни тоғра көрүватимән. У 1939-жили 30-ноябрь күни Алмута шәһиридә туғулған. Шәһәрдики оттура мәктәпләрниң бирини алтун медальға тамамлиған. 1957-жили Алмута йеза егилиги институтиға оқушқа чүшиду. Рәхимҗан институт тарихида дәсләпкиләрдин болуп биринчи курстин та бәшинчи курсқичә мәхсус Ленин стипендиясиниң егиси атилиду. Мениң билишимчә, әшу стипендия әмәлияттин қалғиниға қәдәр, һечбир студент Рәхимҗанниң бу утуғини тәкрарлалмиди. Биз, йеза егилиги институтида оқуватқан уйғур яшлири, униң билән пәхирлинәттуқ, уни өзимизгә үлгә қилип тутаттуқ. Рәхимҗан Авутов институтни 1962-жили қизил диплом билән тамамлиди. Кәлгүсидин чоң үмүт күткүзгән уни дәрһал аспирантуриға қобул қилиду. Бирақ Рәхимҗан анисиниң айлиқ тапавитигә қарап қелишни халимайду вә Йеза егилиги институтиға оқутқучи болуп орунлишиду. Мошу институтта ишләп жүрүп, аридин бәш жил өткәндин кейин, намзатлиқ диссертациясини яқлайду. Бу йәрдә шуни алаһидә қәйт қилиш керәкки, Рәхимҗан Рәхмидин оғлиниң пүткүл аңлиқ һаяти Алмута Йеза егилиги институти билән чәмбәрчас бағлиқ болди: 1968 — 1974-жиллири чоң оқутқучи, доцент; 1974 — 1995-жиллири ихтисат факультетиниң декани, бөлүм башлиғи; 1979-жили докторлуқ диссертациясини яқлап, профессор унваниға егә болди; 1994-жили Қазақстан Җумһурийити Миллий пәнләр академиясиниң мухбир-әзаси вә 1997-жили Қазақстан Җумһурийити Миллий пәнләр академиясиниң академиги болуп сайланди. Рәхимҗанниң 23 йешида институттики аброй-шәни наһайити жуқури оқутқучиларниң карван беши болғанлиғи, 37 йешида ихтисат пәнлириниң доктори аталғанлиғи, һәқиқәтәнму, чоң утуқ болди. Униң илмий паалийити һәртәрәплимә кәң: 198 илмий мақалә, җүмлидин 21 монография, йеза егилиги саһаси оқутулидиған алий билим дәргаһлириниң оқутқучилири вә студентлири үчүн тепилмас қолланма болған 32 китапчиси униң қәлимигә мәнсүп. Дуния ихтисатчи-алимлириниң жуқури баһасиға егә болған монографиялири — “СССР Озуқ-түлүк программисини ишләп чиқишниң вә уни әмәлгә ашурушниң әһмийити”, “Озуқ-түлүк программиси вә агросанаәт комплексиниң тәрәққияти, “Агросанаәт комплексини башқурушни мукәммәлләштүрүш усуллири”, “Агросанаәіт комплекси тәрәққиятиниң тәшкилий-технологиялик проблемилири” — вә башқиму илмий әмгәклири шулар җүмлисидиндур. Уларда һазир тәрәққий қиливатқан шәхсий дехан (фермер) егиликлирини қуруш, уларда иш уюштуруш, ахирқи нәтиҗиләргә болған мәнпийәтдарлиқни ашуруш, йеңи иш орунлирини ечиш вә һаказилар һәртәрәплимә йорутулди. Демәк, Рәхимҗанниң йезип қалдурған илмий мираси бүгүнму өзиниң актуаллиғини йоқатмиди. Мәрһум илим-пәнгә иштияқи бар яшларни таллашни вә тәрбийиләшни биләтти. Шу хислити түпәйли у 5 пән докториниң вә 22 пән намзитиниң йетилип чиқишиға рәһбәрлик қилди. Бизгә шу нәрсә яхши аянки, Рәхимҗан ихтисат факультетиниң декани вә проректор болуп ишлигән жиллири институтниң барлиқ факультетлирида оқуватқан уйғур стедентлириниң сани 300дин ешип кәткән еди. Бу, биринчи новәттә, Рәхимҗан Рәхмидиноғлиниң әҗри, милләтпәрвәрлигиниң ипадиси еди. У дунияниң атақлиқ ихтисатчи алимлири қатарида тилған елинатти. Униң шундақ екәнлигини мону мисалларла испатлиса керәк. Рәхимҗан 1977 — 1978-жиллири Ленинград (һазирқи Санкт-Петербург) йеза егилиги институтида, төрт жил уда, йәни 1986 — 1990-жиллири Москвадики Тимирязев намидики йеза егилиги академиясидә дөләтлик емтиһан комиссиясиниң кативи болди. Шундақла 1989-жили Мадридтики (Испания) үч университетниң тәкливи билән шу алий оқуш орунлирида Қазақстан ихтисади тоғрилиқ лекция оқуди. 1980 — 1991-жиллири Москва, Ленинград, Ташкәнт, Ашхабад, Бишкек шәһәрлиридики йеза егилиги институтлириниң докторлуқ диссертация яқлаш бойичә ихтисаслаштурулған кеңәшлириниң әзаси, җумһурийәт даирисидә 1973-жилдин тартип һаятиниң ахириғичә Қазақстан Йеза егилиги академияси йенидики Ихтисат вә агросанаәт комплексини уюштуруш институти вә Қазақстан башқуруш дөләт академияси илмий кеңәшлириниң әзаси сүпитидә, илим-пән саһаси бойичә жуқури дәриҗилик кадрларни тәйярлашқа салмақлиқ һәссә қошти. 19 жил җәриянида у Алмута Йеза егилиги институти Ихтисаслаштурулған кеңишиниң рәиси болди. Әлвәттә, бу мақалида Р.Авутовниң пүткүл илмий паалийитигә тохтилишниң мүмкинчилиги йоқ. Пәқәт шуни қошумчә қилмақчимәнки, буниңдин он жил илгири, 70 яшлиқ тәвәллудини нишанлаш җәриянида, өзи пүткүл аңлиқ һаятини беғишлиған Йеза егилиги институтида илмий конференция өтүп, Ихтисат факультетиниң бир кабинетиға униң нами берилди вә хатирә тахта орнитилди. Алимниң исмини әбәдийләштүрүш мана мошулар биләнла чәклинип қалди. Шуңлашқа мундақ пикирни алға сүргүм келиду: Рәхимҗанниң шагиртлири арисида Уйғур наһийәсиниң пәрзәнтлири бесим көпчиликни тәшкил қилди. Шуңлашқа әйнә шулар ат селишип, наһийә мәркизи — Чонҗа йезисида яки наһийә йезилириниң биридә униң намида бир кочини аташ тәшәббусини көтәрсә, нур үстигә нур болар еди. Бу пикримни мән буниңдин бәш жил илгири, мәрһумниң тәвәллудиниң 75 жиллиғи мунасивити билән язған бир мақаләмдә ейтиведим. Әпсус, бу пикримгә көңүл бөлгән һечким болмиди... Ишәнчим камилки, мәрһумниң илим-пән саһасида қолға кәлтүргән утуқлири вә өз хәлқи үчүн қилған әмгәк-әҗри һечқачан унтулмайду. Мәһәмәтҗан АБДУЛЛАЕВ, йеза егилиги пәнлириниң доктори, академик.