• Әхбаратлар еқими
• 20 Мамыр, 2020

Қарамола қаидилири вә Абайниң қанун саһасидики паалийити

Қазақ хәлқиниң улуқ ақыни, мутәпәккүри вә өз заманиниң ислаһатчиси Абай Қунанбаев хәлқини чин дилидин сөйгәчкә, униң әркин вә риваҗланған әл болушини арман қилған. Униң тәрәққийпәрвәр ойлири шу заман шараитидики қазақ даласини башқуруш принциплирида вә йеңилиниш үчүн әмәлгә ашурған ислаһатлирида өз әксини тапти. Әйнә шундақ идеялириниң бири – 1885-жили бийләрниң новәттин ташқири болуп өткән қурултийида қобул қилинған «Қарамола қаидилири» болди. Бу норматив актниң әһмийити немидә вә муәллипниң үлүши қандақ? Мәзкүр актниң нами қобул қилинған җайниң, йәни Қарамола нами билән аталған. 74 баптин тәркип тапқан бу һөҗҗәтни Абай өзи тәйярлап чиққан. Униңда шәриәт вә адәт қанунлири бириктүрүлүп, җәмийәтниң һәммә саһалирини, йәни гражданлиқ, аилә-турмуш вә җинаий һоқуқ мунасивәтлирини өз ичигә алған. Абайниң Қарамола қаидилиригә қазақ җәмийитиниң, болупму иҗтимаий тәминати төвән қатламларниң, аялларниң вә балиларниң һоқуқлирини һимайә қилиш бойичә көплигән нормилар киргүзүлгән. Абай өз иҗадийитини дайим ислам қәдрийәтлири билән бағлаштуруп турған. У Қарамола қаидилирини йезиш җәриянида, биринчи новәттә, шәриәт вә урпи-адәт нормилиридин пайдиланған. Қуръан Кәримни қетиқинип тәтқиқ қилған Абай қазақ даласида һөкүмранлиқ қилған көчмәнләрниң айрим урпи-адәтлири билән әнъәнилириниң шәриәткә мувапиқ кәлмәйдиғанлиғини ейтип, җәмийәттә йүз бериватқан адаләтсизликләргә хатимә бәргән. Инсаний һоқуқлири дәпсәндә қилинған кәмбәғәлләрни, аялларни һимайә қилиш йолида көп әҗир сиңдүрди. Тәкитләш лазимки, Абай жуқурида қәйт қилинған қанунни йезиш җәриянида, биринчи новәттә, қазақ хәлқиниң турмуш-әһвалини нәзәрдә тутти. Авам хәлиқниң мәнпийәтлирини һимайә қилиш мәхситидә, қанунға йеңи қаидиләрни киргүзди. Бу өз новитидә аялларниң әһвалини яхшилашқа зор тәсир қилди. Шундақ қилип, адәт нормилирида «әмәнгәрлик» нормисини мәнъий қилидиған баплар пәйда болди. Мәлумки, «әмәнгәрлик» адити бойичә, илгири тул қалған аял йолдишиниң руидин жирақ кетәлмәтти. Әнди йеңи қанун бойичә тул аял башқа биригә, йәни өзи халиған кишигә турмушқа чиқиш (йолдишиниң руидин башқисиға) һоқуқиға егә болди. Шундақла қанунға бурунқи йолдишиниң мүлкиниң үлүшини елиш һоқуқиму киргүзүлди. Аялларға, әгәр турмуш қурған йолдишиниң бала тепишқа саламәтлиги яр бәрмисә, аҗришип кетиш имканийити яритилди. Қанунға мувапиқ, әнди некалашмақчи болған әр киши аялидин 25 яш, аял киши болса, йолдишидин 9 яш чоң болмаслиғи керәк. Әнди ресидә болған қизларға өзиниң дадиси билән тәң адәмгә турмушқа чиқиш мәнъий қилинди. Шундақ қилип, қазақ аяллири айрим һоқуқларға егә болди вә аилә-нека мунасивәтлири рәтлинип, йеңилинишқа қарап йүзләнди. Қазақ даласида нека әнди шәриәт нормилириға мувапиқ молла тәрипидин қийилидиған болди. Қанунға кәмбәғәлләрниң һоқуқлирини һимайә қилидиған нормиларму киргүзүлди. Абай тәклип қилған қанунда бийләрни сайлаш, һоқуқ бузуш ишлирини вә талаш-тартиш мәсилиләрни адаләтлик түрдә һәл қилиш нормилири бәкитилди. Әгәр бийләр тәрипидин қобул қилинған қарар тәрәпләрни қанаәтләндүрмисә, икки тәрәптин икки «төбе бийгә» (алий бийләргә) мураҗиәт қилинатти. Бу өз новитидә бийләрниң объектив пикир жүргүзүшигә вә мустәқиллигигә капаләт берәтти. Тәкитләш лазимки, гражданлиқ вә җинаий талаш-тартишларда җаза сүпитидә, асасән, Хун төләш җазаси қоллинилатти. Йәни бу җәриман малниң сани билән өлчинәтти. Мәсилән, адәмни қәстән өлтүргән киши 100 баш төгә көләмидә хун төләтти (төләнмисә түрмигә қамилатти яки палинатти). Абайниң ушбу қанунлирида муҗәссәмләнгән идеялири бүгүнки күндиму әһмийәтлик вә актуал болуп қалмақта. Һазирму җинаий-процессуал қанунлириға «җинайәтни иқрар қилишта процессуал келишим шәклидики шәртнамә» чүшәнчисиниң киргүзүлүши, шундақла кәлтүрүлгән чиқимни әслигә кәлтүрүш вә зиян тартқучиниң келишимини елишниң капалити болмақта. Абай шу заманларда қазақ җәмийитидә һәрқандақ җинайәтниң «баһаси» болидиғанлиғини алдин-ала билгән. Һазир бу чүшәнчиләр төвәндикиләрдин ибарәт: 1) мүлкий; 2) маддий; 3) мәнивий чиқимлар. Бу чиқимлар сот арқилиқ үндирилиду. Абай яшиған дәвирдә хун төлитиш арқилиқ җазалаш қазақлар үчүн наһайити чоң чиқим һесапланған. Зәрдап чәккәнләр үчүн болса, йоқатқан мүлкини әслигә кәлтүрүшниң бирдин-бир амали болди. Бийләрниң соти үчүн болса, җазаниң һаманәм болидиғанлиғини, бу җазаниң җинайәтниң алдини елишниң нәтиҗидар амили екәнлигини көрсәтти. Қәйт қилиш лазимки, Россия империясиниң қанунлириниң қисмән киргүзүлүши Абайниң қанун саһасидики паалийитигә тәсир қилмиши мүмкин әмәс еди. Мәсилән, қанунда хундин башқа җазалашниң түрмигә солаш яки палаветиш түрлириму қараштурулған. Бийләрниң сотини тәшкилләштүрүш мәмурий бирликләрни — болуслуқларни шәкилләндүрүшкә түрткә болди. У йәрләрдә уездлиқ вә болуслуқ старшинлар лавазимлири тәсис қилинишқа башлиди. Абайниң қанунлирида алмаштуруш, елиш-сетиш, мирас һоқуқи охшаш гражданлиқ-һоқуқ келишимлиригиму алаһидә диққәт бөлүнди. Мүлүккә, малға мунасивәтлик келишимләрдә еғизчә шәртнамиләрдин башқа қанунларда уларни болуслуқ вә уездлиқ старшинларда язмичә рәсмийләштүрүш (һазирқи нотариус) қолға елинди. Бу келишимләрниң сақлинишини вә орунлинишини капаләтләндүрди. «Абай қанунлири» дәп аталған бу қаидиләрдә Абай иҗадийитидики әң илғар пикирләр өз әксини тапти. Бу җәһәттин қариғанда, униң исми Әбу Насир әл-Фараби, Махмут Қәшқәрий, Йүсүп Хас Һаҗип, Әхмәт Йүгнәкий охшаш улуқ алим вә мутәпәккүрләр исимлири билән бир қатарда туриду. Чүнки улар өз паалийәтлирини Аллаһниң исми билән башлап, өз хәлқиниң мәхсәт-муради үчүн әмәлгә ашурған еди. Шундақла бүйүк мүтәпәккүр адаләтлик йолида күрәш қилип, уни кәң даиридә тәшвиқ қилди. Шуниң үчүн Абайниң әмгәклири мәңгүлүк вә һазирму, йәни XXI әсирдиму актуал болуп һесаплиниду. Жуқурида тәкитләнгән мисаллар бизгә төвәндики йәкүнләрни чиқиришқа имканийәт бериду. Биринчидин, Қарамола қаидилири – муәллипниң қазақ җәмийитиниң мәнпийитини һимайә қилишқа қаритилған әң илғар идеялири муҗәссәмләнгән универсал норматив қанун актлиридур. Униңда дала хәлқиниң һоқуқ вә әркинликлирини капаләтләндүридиған нормилар һәм механизмлар өз әксини тапқан. Иккинчидин, қанунларни йезиш техникиси, умумән, һоқуқшунаслиқ илими турғусидин, муәллип әдлийә хадими болмисиму, өзиниң кәңдаирилик билими, хәлиқниң әнъәнилири билән урпи-адәтлирини чоңқур билиши түпәйли, өз қанунлирини илим-пәнниң қаидилиригә мувапиқ йезип чиққан. Бу йәрдә диспозиция, гипотеза вә санкцияләр очуқ көрүнүп туриду. Үчинчидин, өз заманиға лайиқ тәрәққийпәрвәр һәм қазақ җәмийитиниң һоқуқлирини демократик асаста һимайә қилиш чүшәнчилири ипадиләнгән Қарамола қаидилири намлиқ нормативлиқ акти пәқәт қазақ хәлқиниң бебаһа ядикарлиғила әмәс, шундақла қазақ тилида йезилған мукәммәл қануний һөҗҗәттур. Бу һазирқи қанун ишләп чиқарғучиларға үлгә болғуси. Чүнки һәммимизгә мәлум, һазир Қазақстан Җумһурийити Парламентиға қанун лайиһилири рәсмий тил һесапланған рус тилида келиду, андин кейин дөләт тили – қазақ тилиға тәрҗимә қилиниду. Буниң өзи қанунларда миллий роһниң аҗизлишишиға елип келиду. Шундақла қанун лайиһилири икки тилда изһар қилинғанда, айрим һәрхиллиқларни пәйда қилмақта. Шаймәрдан ШАРИПОВ, Қазақ Миллий аграр университети һоқуқ кафедрисиниң профессори, әдлийә пәнлириниң доктори.