• Әхбаратлар еқими
• 15 Қазан, 2020

Қәлбимизгә йеқин Алтай

Россияниң Алтай өлкисигә сәяһәт қилиш истиги мениң қәлбимдики бүйүк арманларниң бири еди. Чүнки әҗдатлиримиз бәрпа қилған, Орхон – Енисей уйғур империясиниң излири қалған әшу тәбиити гәзәл Алтайни зиярәт қилиш армини, мени һаман алға башлиған еди. Биз, төрт ағинә — Нурәхмәт Әхмәтов, Қәһриман Нәзәров вә қазақ достумиз Ахмет Ибраимов үстүн кәйпиятта Алмута шәһиридин Барнаул-Алмута поездиға олтардуқ. Сәпәр мусаписи узун болғачқа, йол бойи һәрхил мавзудики қизғин сөһбәтләрниң һөзүрини сүрүп, һаман илгириләвәрдуқ. Гепимиз пат-пат Алтай өлкисигә авушуп турди. Биримиз аңлиғинимизни, биримиз оқуғинимизни, йәнә биримиз һәрхил сериалларда яки тарихқа мунасивәтлик киноларда көргән-билгинимизни бир-биримиз билән бөлүшүшкә башлидуқ. Тарих мавзусиниң бәлгүлүк бир шәкли болмиғачқа, йеқин ағиниләр болсақму, бәзибир пикирләр үстидә пат-патла “қизиришип” қалаттуқ. Сәл һоримиз бесилғанда, күлүшәттуқ. Тарих мавзусиға чоңқурлап кәтмәс үчүн мән уларға, «Болди ағиниләр, гепимизгә мошу йәрдә чекит қояйли. Алтай өлкисиниң мәркизи Горный Алтай шәһиридә миллий мирасгаһ бар, уни зиярәт қилип чиққандин кейин, сөһбитимизни давамлаштурайли», дәп бу қийин һәм қизиқарлиқ мавзуниң қазиниға тувақ япқандәк болдум. Россияниң Алтай өлкисигә сәяһәт қилиш истиги мениң қәлбимдики бүйүк арманларниң бири еди. Чүнки әҗдатлиримиз бәрпа қилған, Орхон – Енисей уйғур империясиниң излири қалған әшу тәбиити гәзәл Алтайни зиярәт қилиш армини, мени һаман алға башлиған еди. Биз, төрт ағинә — Нурәхмәт Әхмәтов, Қәһриман Нәзәров вә қазақ достумиз Ахмет Ибраимов үстүн кәйпиятта Алмута шәһиридин Барнаул-Алмута поездиға олтардуқ. Сәпәр мусаписи узун болғачқа, йол бойи һәрхил мавзудики қизғин сөһбәтләрниң һөзүрини сүрүп, һаман илгириләвәрдуқ. Гепимиз пат-пат Алтай өлкисигә авушуп турди. Биримиз аңлиғинимизни, биримиз оқуғинимизни, йәнә биримиз һәрхил сериалларда яки тарихқа мунасивәтлик киноларда көргән-билгинимизни бир-биримиз билән бөлүшүшкә башлидуқ. Тарих мавзусиниң бәлгүлүк бир шәкли болмиғачқа, йеқин ағиниләр болсақму, бәзибир пикирләр үстидә пат-патла “қизиришип” қалаттуқ. Сәл һоримиз бесилғанда, күлүшәттуқ. Тарих мавзусиға чоңқурлап кәтмәс үчүн мән уларға, «Болди ағиниләр, гепимизгә мошу йәрдә чекит қояйли. Алтай өлкисиниң мәркизи Горный Алтай шәһиридә миллий мирасгаһ бар, уни зиярәт қилип чиққандин кейин, сөһбитимизни давамлаштурайли», дәп бу қийин һәм қизиқарлиқ мавзуниң қазиниға тувақ япқандәк болдум. Сәпәр давамида купениң деризисидин йол бойи тамашә қилип келиватқан тәбиәтниң гөзәл мәнзирисидин бәһир елип, һадуғум чиқип, ой-хиялим мени һәрян елип қачатти. Дәсләп, мениң хиялим яширақ пәйтлиримдә, қәйәрдинду-бир йәрләрдин оқуған, «Принцесса Укоко» («Укоко Мәликиси») һәққидики тарихий вақиә, қайта-қайта ядимға чүшиверәтти. Укоко қорғинини қазған пәйттә, қедимий қәбирдин тепилған «Мәликини» ечишқа қатнашқан бәзибир адәмләрниң «У уйғур мәликиси екән», дегән гәплириниму бу узун қулақлар аңлиған еди. «Алтайға маңимиз», дәп жүргән пәйтимиздә шу тарихий вақиә ядимға чүшүп, узундин бери жиғип жүргән гезит-журналлар билән шәхсий архивимдики бәзи материаллиримни ахтуруп, шу вақиәгә мунасивәтлик һечнәрсә тапалмиғандин кейин, Алтай өлкисигә бериш истиги маңа задила  бәрмигән еди. Мана шуңлашқа бәләнт кәйпият илкидә  поезға олтирип, чәксиз орманлиққа оралған Сибирь таман йол тутқан едуқ. Поезд чақлири тарақлап һаман илгирилигәнсири, биз арман қилған мәнзилгә йетишкә алдираттуқ. Мана «Локоть» дегән Қазақстанниң чегарисиғиму йетип кәлдуқ. Чегаридин өтидиған дөләт қанунлириға мунасивәтлик қаидиләрни бәҗирип болғандин кейин, чегаричилар билән хошлишип, Россия тәвәсигә өтүп кәттуқ. У йәрдиму бираз һәйәл қилғандин кейин, йолумизни давамлаштуруп, биз олтарған поезд һаман илгириләп, Сибирьниң ичкирисигә қарап шуңғуп кетивәрди. Барар җайимизға йеқинлашқансири, йол һадуғи бир чәттә қелип, ухлимай келиватимиз. Йолумиз авуп, түн йеримдин ашқанда, Барнаул шәһиригә йетип бардуқ. Горный-Алтай шәһиридә туридиған ағинимиз Имәрҗан Мухтәров бизни қучақ йейип күтүвалди. «Немә сән, Россиядә жүрүп уйғурлириңни сеғинип кәттиңму, алдирап йетип кәпсәнғу», дәп чеқиштуқ. У өз новитидә «Биз бу йәрдә Қазақстандин кәлдиңму болди, сән уйғурму, қазақму яки башқа милләтму бәрибир – қучақ йейип, қериндашлардәк қарши алимиз», деди.— У дегиниң раст, жутуңниң қәдрини вәтәндин сиртқа чиққанда билисән, дедим Имәрҗанни қоллиғач. — Бу бизниң баштин өткән. Мән өзәм Россияниң Красноярск шәһиридә һәрбий хизмитимни өтигән едим. У йәрдә биз, жутдашлар, миллитимиздин қәтьий нәзәр, қериндашлардәк бир-биримизгә яр-йөләк болуп, икки жиллиқ хизмитимизни көңүлдикидәк ада қилған едуқ. — Бопту ағиниләр, бизниң шәгә атлинайли, — деди Имәрҗан күлүмсирәп.Сибирьниң гөзәл тәбиитини тамашә қилип, Алтай өлкисиниң йол бойидики, рәңму-рәң түс алған дала гүллириниң хуш пурақлири, арилаш җаңгалдики жиңнә йопурмақлиқ қариғайларниң һиди, новәтлишип, таза һаваға хуштар болған димақларни әркилитип, көңлимизни ечип, «җәннәт беғи мошу болса керәк», дегән шерин хияллар илкидә һаман илгириләп, тәбиәт шаһи – Алтайниң кәң қойнида, дуниядин беғәм һөзүрлинип кәлмәктимиз. Бу гөзәлликкә мәһлия болған қәлбимиз аллиқачан машинида ағиниләр билән биллә келиватқанлиғимизни унтуп, хиялимиз яшлиқ дәвримиздики һәрқандақ күнимиз амәтлик, һәр дәқиқимиз бәхитлик чағлиримизни әскә салса керәк. Һәммимиз шерин хиялларға чөмүп, Алтай өлкисиниң мәркизи – Горный Алтайдин өтүп, бираз маңғандин кейин, ағинимиз истиқамәт қилидиған Соузга йезисиға келип қалғанлиғимизни сәзмәй қаптимиз. – Ағиниләр ухлап қалдиңларму немә, җимип кәттиңларғу, – деди машинисини тохтатқан Имәрҗан. – Кәлдуқму? – алдираш сориди Нурәхмәт. – Кәлдуқ ағиниләр, мана мошу бизниң «Соузга» дегән маканимиз, – деди Имәрҗан бәләнт кәйпиятта. Аңғичә икки қәвәтлик һашамәтлик өйниң сиртқи ишиги ечилип, ичкиридин очуқ чирай, күлүмсиригән, һәммимизгә тонуш, Имәрҗанниң өмүрлүк җүпти Зоһра чиқип кәлди. Биз, узақ көрүшмигән достлар болғанлиқтин, у яқ билән қучақ йейишип көрүштуқ. Кона достларниң учришиши, розиғар егисиниң иллиқ чирай күтүвелиши билән башланғачқа, демәк, бу сәпиримизниң оңушлуқ болидиғанлиғиға көзүмиз йетип, үстүн кәйпият илкидә қутлуқ өйгә қәдәм ташлидуқ. Бирәр чинә услуқ ичилгәндин кейин, ағинимиз «Сибирь һамамиға чүшмәмсиләр, Алмутиниң мончилириға охшимайду, таң сәһәрдин башлап кедра дәриғиниң отуни билән қиздуруп қойдум» дәп қалди. Пәмимчә, бу гәп һәммимизгә хуш яққандәк болди. Чүнки икки тәвлүк бойи поезда кәлгичә, тазилиққа оңлиққина риайә қилалмиғанлиғимиз һәқиқәт еди. Мончидин һәммимиз тетиклинип чиқтуқ. Зоһра хеним «Ағинимиз Ахметниң һөрмитигә бешбармақ тәйярлап қойдум, дәстиханға мәрһәмәт», дәп бизни төргә тәклип қилди. Һәйран қалдурғини –бешбармақни җилқиниң һәқиқий сүрләнгән гөшидин қилғини. «Сибирьда нәниң җилқа гөши болсун?», дегән хиялни тәпәккүримиздин өткүзгәч, поезда кәлгичә өй тамиғиға сеғинған биз, җозидики тәмлик тамаққа бирдин “һуҗумни” башлавәттуқ. – Немә болди Ахмет, бешбармақ охшимаптиму? – деди Зоһра күлүмсирәп. – Гәп тамақниң охшиған, охшимиғанлиғида әмәс, мундақ һәқиқий мәнада «қолвалиси» қилип сүрләнгән гөшни Сибирьниң қоюқ орманлиғида нәдинму тапқансиләр? Мана гәп мошуниңда, – деди һәйран болған Ахмет.– «Пулуң болса, җаңгалда шова», дегән мошу адаш, – деди ағинимиз, чақчақ арилаш. – Җилқиниң сүрләнгән гөшини сатидиған бир орус қассап бар, у мәхсус гөш сетиш билән шуғуллиниду. – Орус қассап?!.. Бу оттуз градус иссиқта гөшни қандақ сүрләйду? Җилқа беқишни, қайси атни қачан союшни, тайму, ғунанму? Уни нәдин билиду? Шуниңға мән һәйран, – дәп тәәҗҗүпләнди Ахмет. –  Сергей һәммини билиду, – деди Имәрҗан. – У пәқәт җилқа әмәс, бәлки қой, өшкә, кала, һәтта явайи һайванларниңму гөшлирини сатиду, һәммә кафе-ресторанлар шуниңдин алиду. Униң гөш қурутидиған, сойидиған цехлири, ишләйдиған адәмлири, язниң томузлирида пүвдәп сүрләйдиған мәхсус аппаратлири бар. «Тиҗарәтниң қандақ түри йоқ десәңчу» дейишип, Сергейниң әшундақ оқәтни маңғузғиниға һәйран болдуқ. Зоһраниң мейизлик таамлиридин дәм тартқандин кейин, сиртқа чиқип, әтрапни тамашә қилишқа алдиридуқ. Сәяһитимиз Имәрҗанниң тәкливи билән Алтайдики даңлиқ дәрия Катуньниң бойини зиярәт қилиштин башланди. Дәрия биз турған җайдин бирәр чақиримдәк йәрдә екән. Катунь бир қаримаққа бизниң Или дәриясидин икки һәссидәк чоң көрүнди. Бу йәрләрдә сәяһәт әмәлияти қәң тәрәққий әткәчкә, дәрия бойи қатар кәткән икки-үч қәвәтлик шәхсий ятақханилар билән толуп кетипту. Суни яқилап сәйлә қилип жүргән сәйяһларни, дәрия шавқуниға мәһлия болуп қаришип турған адәмләрни, қармақ селип турған белиқчиларни көрүп, көңлүң беихтияр қандақту-бир шатлиққа толуп-ташиду. «Әслидә бу өлкә сәяһәт үчүн яралғанмекин?» дегән ойғиму келип қалисәнкән. Бу йәрләрдә бепаян Россияниң җай-җайлиридин кәлгән зиярәтчиләрниң айиғи үзүлмәмдекин. Адәмләрниң кәйпиятиниң үстүнлүгидинму яки сибирлиқларниң хулқи-мүҗәзиниң әзәлдин шундақ яралғанлиғидинмекин, әйтәвир, сөһбәтлишип қалсаң, уларниң наһайити меһриванлиғини, кәмтарлиғини бирдин сезивалисән. Әтрапиңни әшундақ яхши адәмләр орап жүрсә, мошундақ таша жутларда мусапирлиғиңни яки шу көпчилик ичидә тәнһалиғиңни, әлвәттә, сәзмәй қалисән. Бу дәрия бойидики атмосфера бизни бирдин өзигә рам қиливалди. Шуңлашқа ағинилиримгә «Мошу әтраптики бир ятаққа орунлишайли», дегән тәклипни бәрдим. Бу тәкливимгә көпчилик разилиғини бәрсиму, Имәрҗан ағинимиз хаһишимизни бирдин рәт қилип, «Мениң өйүмгә меһманға келип, ятақта ятамсиләр?

Бу ишиңлар болмайду, мени хапа қилмаңлар!?», дәп турувалди. Биз һәр тәрәптин өз илтимасимизни һәрхил мисал-тәмсилләр билән яқлап, ағинимизниң өйидә бүгүн қонуп, әтидин башлап ятаққа чиқишқа аран көндүрдуқ. Әтиси һәммимиз келишкәндәкла, таң сәһәрдә туруваптимиз. Очуқ чирай, меһмандост Зоһра хенимниң дәстихинидики назу-немәтләрдин еғиз тегип, сәйлигә чиқишқа алдиридуқ. Өй егиси, өз ишлирини бир чәткә қайрип қоюп, бүгүнму биз билән биллә өзлири туруватқан Соузга йезисини зиярәт қилдуридиғанлиғини ейтип, бизни алға башлиди. Бу йәрниң нами йеза болғини билән, орманлиқниң ара-арисидин дәрәқләрни кесипла өйләрни селивалғачқа, йеза ичиму худди бир рәсмий истираһәт беғиға охшап кәткән.– Ағинә, сән бизгә нәқ алтайлиқларниң һал-оқитидин дерәк беридиған җайларға апарсаңчу, – дедим.– Әкрәм ағинә, сениң талғимиңни билимәнғу, әнсиримә, бүгүн мошу йәрдики алтайлиқларниң әсәр-әтиқилиридин хәвәр тепиңлар, әтә мән силәрни миллий мирасгаһқа апиримән, – деди Имәрҗан хуш кәйпиятта. – Бүгүнчу, нәгә баримиз? – деди Нурәхмәт гәпкә арилишип. Бүгүн саңа тегишлик бир нәрсиләрни көрситимән, сибизға челишни биләмсән –деди Имәрҗан күлүмсирәп. – Чалидиған йәрдә, ичидиған нәрсиләрму барду – чеқишти Нурәхмәт.– Ағинә, Алмутида дутар чалғиниңға пул алсаң, бу йәрдә саз чалғиниң үчүн пул төләйсән. – Имәрҗан ағинә ундақ десәң, бу һазирла Алмутиға кәтмисун йәнә, – деди Қәһриман чақчақ қилип.– Мана, кәлдуқ ағиниләр, бу алтайлиқларниң пәқәт миллий қолһүнәр буюмлири сетилидиған дукан, кирәйли, буни кичик бир мирасгаһ десәкму болиду, – дәп бизни дуканға башлиди ағинимиз. У йәрдә һәқиқәтәнму биз һечқачан көрүп бақмиған буюмлар сетилидекән. оттурисиға кирип қалғандәк болдуқ. Байиқи дегән сибизғиму бар екән. Биз сетиқчиниң рухсити билән уни қолумизға елип, у яқ-бу йеқини пүвдәп авазини чиқиралмидуқ. Бизниң илтимасимизға бенаән, сетиқчи сибизғини ағзиға апирип, бирдинла челип кәтти. Бу көзгә илмас кичиккинә бир әсвапниң, бирдә чеқирап, бирдә муңлуқ чиққан авази, бизни өткән әсирләр қойниға елип киргәндәк болди. Ким немә койда, ким немә ойда болуп қалғинимиз намәлум, лекин бу муң билән суғирилған саз, әриксиз ата-бовилиримиз бәрпа қилған Орхон – Енисей уйғур империясиниң бир учи мошу Алтай әтраплирида болғанлиғи тоғрилиқ тарихий мәлуматлар дуниясиға елип киргәнлиги ениқ. Сибизға авази өчиши билән биз бир азғичә сүкүт сақлап, хиялға петип қаптимиз. – Һәй ағиниләр немә болди, келәр-кәлмәйла өйүңларни сеғиндиңларму? – дегән Имәрҗанниң авази оюмизни бөлүвәтти. – Әкрәм ағинә, йәнә шу ахшам түн йеримғичә зерикмәй ейтқан – «Принцесса Укокони» әсләватамсән? Алдирима, кәткичә у Принцессиғиму барисән, – деди. Биз йәнә башқа буюмларни көрүшкә башлидуқ. Қолһүнәр буюмлири, асасән қиммәт металлар билән үзүк, биләйүзүк, териләрдин тикилгән һәрхил қапчуқ, егәр-тоқум, қамча яки балилар үчүн қочақлар, һәрхил чаштәңгигә охшаш, турмуш мәишәтлири толуп-ташқан. Көрүп зерикмәйсиз, худди мирасгаһқа кирип қалғандәк болисиз.Бир милләтниң миллий әсәр-әтиқилирини көрсәң, шу милләтни йеқиндин тонуғандәк болидекәнсән. Миллийлик һиди келип туридиған нәрсиләрни қанчә көп көргәнсири, шу милләткә дегән һөрмитиңниң ешиши тәбиий. Қисқиси, алтай миллитигә хас сувенирларни елип, көтирәңгү роһта дукандин чиқтуқ. Әтиси әтигәндә вақитни ғенимәт билип, бағ сәйлисигә алдиридуқ. – Бүгүн дәрия атлап берип, истираһәт беғимизни зиярәт қилайли, – дәп Имәрҗан биз билән биллила сиртқа чиқти. – Адаш, сән ишиңдин қалма, биз өзимиз барайли, – дегәндәк болдуқ. Ичимиздә униң биз билән биллә маңғиниға хурсән болдуқ, әлвәттә. «Ят йәрниң янтиғи яман» дегән тәмсил хиялимдин өткини раст. Биз көзлигән мәнзилгә йәткичә, икки-үч чақиримчә йолни пиядә бесип, Катуньниң бу қирғиғидин, у қирғиғиға пиядә өтидиған көрүктин өттуқ.Биз барған паркниң мәйдани бәк йоған болушиға қаримай, һәммә нәрсиләр сәрәмҗанлиқ билән орунлаштурулғанлиғи қайил қилди. Бағниң ичигә балилар ойнайдиған мәйданчилар айрим, чоңлар үчүн қоюлған һәрхил атракционлар рәт-рети билән қоюлған. Миллий буюмлар билән толтурулған узундин-узун чирайлиқ безилип ясалған базар, умумән, бу дит билән безәлгән бағ, бир күн кәч киргичә зиярәт қилишқа әрзийдиған дәм елиш орни екән. Қисқиси, бүгүнки күнимизниң  мәзмунлуқ өткинигә рази болушуп, азду-тола соғиларни елип, ятиғимизға қайтиштуқ. Ятақниң һойлиси кәч пәйтлири әҗайип көңүллүк екән, һәрхил милләтләрниң музыкилири яңрап, дәм елишқа кәлгән чоң-кичикниң һәммисила нахша ейтишип, уссул ойнишип көңүл көтиришкә тиришидекән. Бизму «улардин қалмайли», дәп көпчиликниң рухсити билән Нурәхмәткә микрофонни елип бәрдим. Ағинимиз бир-икки уссуллуқ нахшиларни ейтип, ахирини «Биринчи муһәббәт» – уйғур вальсини башлавәтти. Сәйяһларниң һәммисила җүп болушуп, Катунь дәриясида үзүшкәндәк йеник һәрикәтләр билән сойлишип вальсқа чүшүп кәтти. Дәм алғучиларниң арисида, әрләрдин көрә, аяллар көп болғачқа, бизму чәттә қалмай, музыкиниң силлиқ ритмиға маслишип, арман илкидә бирхил үзүшкә башлидуқ. Кәч әҗайип көңүллүк өтти. Биздин қайси милләткә тәәллуқ екәнлигимизни сориғучиларму болди, өз новитидә, биз қедимий уйғур хәлқиниң әвлади екәнлигимизни мәғруранә сөзләп бәрдуқ. Уларниң ичидә уйғурлар тарихини биздинму яхши билидиған адәмләр бар екән. Шу күндин башлап һәр кечимиз «Биринчи муһәббәт» – уйғур вальсисиз өтмәйдиған болди. Бу күни бизни Имәрҗан билән Зоһра: «Орманлиқниң ичини бир көрүңлар, Сибирьниң каваплирини йемәй, қандақ кетисиләр?» дәп қой союп, Майма мәлисидин өтүп, сол тәрәптики арилаш җаңгалниң ичкирисидики бир өстәң су еқиватқан мәйданчиға елип барди. Мән Сибирьда һәрбий хизмәттә болсамму, мундақ тәбиити гәзәл, гүллири сәрхил, чимәнлиги мәхмәл орманлиқни көрмигән екәнмән. Һаваси, бәлким, бәзиләр ишәнмәс, гүпүлдәп һәсәл пурап туриду. Алтай тәбиити өзигә пүтүн җаһандин, җай-җайлардин сәйяһларни өзигә җәлип қилидекән, бәлким, мошу тәңдашсиз таза һаваси үчүн, яки өз әслини сақлап қалған бай тәбиити үчүнду? Кавап тәйяр болғичә, орманлиқни арилап һәрхил қушларниң сайрашлирини аңлап, өмримиздә көрүп бақмиған һәрхил гия, хилму-хил отяш-кокатларни көрүп, йеңи-йеңи тәсиратларға ғәриқ болуп, орман ичидики бу күнимизму мәзмунлуқ өтти. Мошундақ яхши дәм елишни уюштуруп, өзиниң меһмандостлуғини алий дәриҗидә көрситип берәлигән достумизға миңларчә тазим һәм тәшәккүр әйлидуқ. Әтиси әтигән туруп адәттикидәк дәрия сүйидә баш-көзимизни жуюп, өзәмни тетик сезинип, салқин суниң раһитигә бөлинип,  йеникләшкәндин кейин, йәнә шу «Укоко Мәликиси» ядимға чүшти. Алтай автономиясиниң мәркизи Горный  Алтай шәһиридики миллий мирасгаһни зиярәт қилиш истиги йәнила мени беарам қилишқа башлиди. Бу хаһишимни ағинәм Имәрҗанға йәткүзүшкә алдиридим. У мениң оюмни биливалғандәкла, «Ағинә сениң Мәликәңгә әтә баримиз, бүгүнки план башқа, сән «Марал егилиги» дегәнни аңлиғанмедиң», дәп сориди. – Билимән, маралниң мүңгүзиниң шипалиқ хусусийити һәққидә  аңлиған, – дедим униң соалиға җававән. – Бурун аңлиған болсаң, бүгүн тирик маралларни, униң дорилирини өз көзүң билән көрисән, – деди ағинимиз бизни қизиқтуруп. – «Марал егилиги» – Алтайға кәлгәнләрниң әң көп баридиған җайи. У йәргә чәтәлликләрму мәхсус давалиниш үчүн келиду. Бәзиләр арман қилип йетәлмәйватқан җайни бүгүн берип көрмисәңлар болмайдуғу, марал мүңгүзиниң бир тамча қениға еғиз тәгмәй кәтсәңлар, Алтайни көрмидуқ десәңларму болиду. Бу сөзләрни аңлап, һәммимиз «Марал егилигини» көрүшкә алдиридуқ. Ағинимиз машинисиға олтирип, бирәр сааттин ошуғирақ меңип, бир чағда қелин орманлиқниң арисида дәл-дәрәқлири аз, худди қелин орманлиқ ичидики аралға охшиған чоң бир очуқчилиққа берип тохтиди.– Мана мошу җай, чоң марал егилиги, чөриси қорчақлиқ болсиму, улар тәбиий һаләттә яшиғандәк отлап жүрүвериду. Бираз маңғандин кейин «Әйнә мараллар!», дәп вақириди Қәһриман. «Қени, қени» дейишип, жирақ-йеқинни көз билән чарлап, маралларни издәшкә башлидуқ. Бир чағда, анчә жирақ әмәс йәрдә дуниядин беғәм отлап жүргән, мүңгүзлири шахариған маралларни көрүп, улардин көз алалмай қалдуқ. Һәқиқәтән шундақ болди, чүнки һәммимизниң мошундақ тәбиәт қойнида йейилип жүргән тирик маралларни биринчи қетим көрүшимиз екән. Мундақ кам учирайдиған мәнзиригә һәйран болушуп, хелиғичә тамашә қилип туруп қалдуқ. – Ағиниләр, адәттики маралларға, зоопарктики маймунларни зиярәт қилғандәк қаришип кәттиңларғу, маңайли, бу әтрапта марал көп, һазир йәнә көрисиләр, – дәп Имәрҗан бизни алдиратти. Машиниға олтирип, йәнә илгирилидуқ. Бираз маңғандин кейин, мошу егиликкә қарашлиқ өйләр көрүнүшкә башлиди. Кейин билсәк, бу өйләр, мошу йәрдә ишләватқан ишчиларниң, марал баққучиларниң, дохтур вә башқа кәсип егилириниң өйлири билән биллә, ағриқхана, йетип давалинидиған бемарларниң ятақлири охшаш беналар билән чәклинидекән. Бизни егиликниң қаравуллири күтүвелип, дәсләп дохтурға көрүнүш кабинетиға киришимизни, андин шу врачниң көрсәтмиси бойичә иш тутидиғанлиғимизни чүшәндүрди. Баш врач, бу йәрдә маралниң мүңгүзиниң қениға чүшидиған ванниниң барлиғини, у ванниға бир қетимда он бәш минуттин ошуқ чүшүшкә болмайдиғанлиғини, умумән, адәм саламәтлигигә наһайити пайдилиқ екәнлигини ейтти. Биз униңдин бу давалиниш түриниң нәччә пулға тохтайдиғанлиғини соридуқ. Аримиздин врачниң ейтқан баһасиға чидап давалинидиған оғул бала чиқмиди. Шундиму чандурмастин, «бизниң бу йәрдә бирнәччә күн қалидиған вақтимиз йоқ», дәп “аттин чүшсәкму үзәңгидин чүшмидуқ”. – Униңдин башқа йәнә қандақ давалаш түрлири бар, – соридим мән.– Дориханиға кириңлар, у йәрдиму силәрниң кесилиңларға маслаштуруп дора беридиған, яхши кәсип егилири бар, дәп бизни узитип қойди. Биз бир-биримизгә мәналиқ қаришип, үн-түнсиз һәптийәккә кирдуқ. Дорапуруш бизни хошал күтүвалди, алди билән бизгә, маралниң һәрдәп елинған мүңгүзини көрсәтти, биз бу мөҗүзилик мүңгүзни һаятимизда дәсләпки қетим қолумизға еливатқачқа, уни салмағдап, силап, тиймиғимиз билән чекип, һәтта аримизда пурап, ялап көрдуқ. Дорапуруш биз көрүп болғичә, херидарларға дайим ейтип, мениңчә, ядлавалған гәплирини баян қилип үлгәрди. Қолумиздики мүңгүзни елип җайиға қоюп, андин бизгә мураҗиәт қилди. – Хош меһманлар, кимниң қандақ кесили бар? Шуниңға қарап дора берәй, – дәп бизгә тикилди. Қуруқ кетиш сәт иштәк көрүнди бизгә. Умумий бәдәнни сағламлаштурушқа лайиқ мүңгүз қенидин ясалған һәрхил дорилардин аз-аздин елип, рәхмитимизни ейтип қайттуқ.Сибирьниң қиши соғ болғини билән, йези қәвәтла иссиқ болидекән. Бу язниң аптивида көйүштин сақлайдиған әшу йешил орманлиқ билән қара топилиқ йәрни түгәл қаплиған чимәнзарлиқ. Биз тәрәпләрдә томуз ейида, ялаңғидақ тақир йәрни дәссәш мүмкин әмәс, көйгән аяқ дәрру чавруп чиқиши мүмкин. Һә, бу йәрдә тақир йәрни издәпму тапалмайсән. Таш йоллардин башқа йәрләрниң һәммисила көк майсә. Кечилири ғуличиңни керип, асманға қарап ятсаң, сүзүк асманда парлиған сансиз юлтузларни көрисән, қолуңни созсаңла йетидиғандәкла. Тәбиәт немә дегән гөзәл! Тәңиримиз бизгә бу дунияни бәрпа қилип бәргән чағда «инсанларға гөзәлликни қанчә көп соға қилсам, уларниң қәлби шунчә таза болиду», дәп ойлиған болса керәк. Лекин биз бәндичиликтә инсанлиқ борчимизни әстин чиқирип қойимиз. Бүгүнки сәяһитимиздә шу нәрсиләрни хиялимдин өткүздим. Төрт ағинә әтигәндила, Алтай тәвәсидә даңлиқ «Манжерок» намлиқ дәм елиш җайиға атландуқ. Нәччә күндин бери байқиғиним, әтигәндә қарисаң, әтрап бәкму чирайлиқ, йол бойлирида қил чүшсә көрүнидиғандәк таза. Кәчтә әһвал тамамән башқичә: әтрапни әхләт қаплиған, буниңға пәқәтла өзимиз әйиплик, бизниң бепәрвалиғимиз. Йегән кәмпүтимизниң қәғизини йәргә ташлимисақла болдиғу... Манжерок һәқиқәтәнму көз тоймайдиған чирайлиқ бир мәлә екән. Һәммә нәрсә сәйяһларға қолайлиқ болуш үчүн яритилған. Халиған нәрсәңни издәп аварә болмайсән, алдиңдинла чиқиду. Бу йәрдики йәнә бир өзигә җәлип қилидиған нәрсә, йолниң четидики, егиз момяғачқа қеқилған тахтайчиға «Бу йәрләрдә түркийләр истиқамәт қилған» дегән сөзләр йезилған. Бу хәтләрни оқуғандин кейин, қәлбимни бир ғурурлуқ сезими егиләвалғандәк болуп, қоюн дәптиримгә бир нәрсиләрни түртүп қоюп, үнсиз туруп қалған охшаймән. Йенимдики бир натонуш адәм, «Немә болди, достум, демиң ичиңгә чүшүп кәттиғу», деди. Мән тахтайдики йезиққа диққәт ағдурушини ишарә қилдим. У һәммини чүшәнгәндәк: «Бу кейин йезилған хәтләр, илгири әву «түркийләр» дегән сөзниң орнида «уйғурлар» дегән йезиқ бар еди» деди күлүмсирәп. Йәни «Бу йәрләрдә уйғурлар истиқамәт-жүрүш қилған» дәп йезилған еди” дедидә, кетип қалди. Бирдин, мошу диярниңму, Орхон уйғур империясиниң тәркивидә болғанлиғини ядимға алдим... Ағинилирим билән Манжерокниң һөснигә мәһлия болушуп, гөзәл тәбиәт қойнидики тамашини башлавәттуқ. Бу йәрләр һәқиқәтән бөләкчила гөзәл екән. Кичик-кичик дуканлар, худди рәссамниң мойқәлимидин чиққан бәдиий әсәрдәкла, өзигә җәлип қилиш хусусийитигә егә екән. 1966-жили Манжерокта өткән кеңәш-моңғул достлуғиға беғишланған фестивальда даңлиқ нахшичи Эдита Пьеха «Манжерок» намлиқ нахшисини ейтқан дейишиду. Шундин бери «Манжерок» нахшиси («Расскажи-ка мне, дружок, что такое Манжерок?..»), Алтайда хелә вақларғичә мода болған охшайду. Манжерок гөзәллигини ейтса-ейтса түгимәйдиған әҗайип бир чөчәксиман дәм елиш орни екән. Биз келип, бираздин кейинла дәм елишқа кәлгән туристлар толуп кәтти. Шунчә адәмгә йемәк-ичмәкләрни қандақ үлгәртидиғиниға һәйран болисән. У йәрдә уйғур таамлириниң йоқлуғи билинип қалди, туристларға тоюмлуқ тамақларниң йетишмәйватқини сезилип туратти. Пирожки билән музшекәр йәп узунға баралмайдекәнсән. Пиядә меңип, таққа чиқмақчи болдуқ, лекин йерим йолда чарчап, асма йолға олтиривалдуқ. Қисқиси, Манжерокта пуғанимиз қанғичә ойнап, таза һавада болуқ-болуқ нәпәс елип, әҗайип бир яхши муһитта һөзүрлинип дәм елип қайттуқ. Әтиси әтигәндә ятаққа Имәрҗан йетип кәлди. «Әкрәм адаш, бүгүн Горный Алтай шәһиригә баримиз, сениң «Укоко мәликәңни» көримиз. Мән нәччә жиллардин бери мошу йәрдә истиқамәт қиливатқан болсамму, әшу Мәликәңни көрүп бақмаптимән», деди. Шәһәргичә нәччә чақирим бар, – сориди Ахмет. – Йерим саатлиқ йолғу, Ахмет достум, пиядә маңмайсән қорқма, – деди Имәрҗан чақчақ арилаш. – Мән немишкә қорқимән, «етик сиймас» айиғиң билән сән қорқмайсән пиядә меңиштин, мән немишкә қорқаттим, чатақ йоқ, адаш – деди өз новитидә Ахмет ағинисиниң дайим қайтилап туридиған сөзини дорап. – Мән немишкә қорқимән, «етик сиймас» айиғиң билән сән қорқмайсән пиядә меңиштин, мән немишкә қорқаттим, чатақ йоқ, адаш – деди өз новитидә Ахмет ағинисиниң дайим қайтилап туридиған сөзини дорап. Имәрҗанниң «етик сиймас» дегән ләқимини әсләп, бизму күлүштуқ. Бу иккиси – кичигидин җан ағинә болуп өскән, һәм бир мәктәптә оқуған синипдашлар. Мана мошундақ бәләнт һәзил-күлкә билән алтайлиқларниң миллий мирасгаһини зиярәт қилишқа атландуқ. Мирасгаһ шәһәрниң мәркизигә орунлашқан екән. Мана биз арман қилған, қойни тарихий мәлуматлар билән толуп-ташқан, Алтай өлкисиниң жилнамиси йезилғини билән қиммәтлик һәм сөләтлик бенаниң алдиға келип тохтидуқ. Әйнә, һашамәтлик бенаниң маңлийида йоған һәрипләр билән «Миллий мирасгаһ» дегән йезиқ “мана мән” дәп турғандәк. Алтай миллитиниң қәдирлик дәргаһиға «бисмилла», дәп қәдәм ташлидуқ. Имәрҗан ағинимиз, мирасгаһ көргәзмилири билән тонуштуридиған гид үчүн пул төләп болғандин кейин, алтайлиқ түркийләрниң әсәр-әтиқилирини зиярәт қилишқа алдиридуқ. Риясәтчи, бизниңму түркий хәлиқләрниң вәкиллири екәнлигимиздин хәвәр тапқандин кейин, алаһидә бир илһам билән өз ишини башлавәтти. Умумән алғанда, алтайлиқлар әзәлдин мал чарвичилиғи билән шуғуллинип келиватқан хәлиқ екән. Улар көпинчә орманлиқта яшиғанлиқтин, узун чәнҗиләрниң учлирини бағлап, асти тәрипини керип, конус шәклидә өй ясап, уни кигиз билән япидекән. Уларму өзлириниң миллий хусусийитини сақлап қелиш үчүн көп урушларни бешидин өткүзгән екән. Һазир, Алтай автоном җумһурийитидә алтай миллитиниң сани йәтмиш миңдин ашмайдекән. Бизни башлиған гид, Мәркизий Азия хәритисиниң алдиға кәлгәндә, түркий хәлиқләрниң тарихиға қисқичә тохталди. Андин умумий түркләр, кейин көк түркләр тарихиға тохтилип, андин уйғур империясиниму тилға елип, қисқичә ихчамлавалған программилиқ сөһбитини сөзләп бәрди. Бизму униңға ошуқчә соалларни қоюп кәтмидуқ. Мирасгаһ ичини айлинип, ахирида «Укоко Мәликисини» қойған җайға кәлдуқ. Мәликини зиярәт қилғучиларға қолайлиқ болуш үчүн қәбрини биринчи қәвәткә орунлаштуруп, иккинчи қәвәттин пәскә қарап көрүшкә қолайлиқ қилип ясиған. Мәликә,тәңнигә охшаш оюп ясалған яғачқа биқинчә ятқузулған, униң қолиға қандақту-бир нәрсиләр чекилгән (татуировка). Шу чағда маңа: “Икки йерим миң жил бурунму һазирқидәкла бәдәнгә чекилмә рәсимләрни селиш мода болғанму?” дегән ой кәлди. Қәбриниң ичигә алтә атни Мәликә билән биллә йәрлигән, атлар билән Мәликиниң үстидики кийим вә нәрсиләрниң есил затлардин екәнлигигә қарап, униң чиққан тегиниң аддий әмәслигигә бола, у ятқан аялни «Мәликә» дәп җориған. Мәликиниң йеши жигирмә бәш яшлар чамисида. Мутәхәссисләр униңға «көкрәк ишшиғидин» қайтиш болған», дәп диагноз қойған. Йәнә бир диққәткә сазавәр нәрсә, униң Европа ирқиға (европеид) мунасивәтлик болғини. Демәк, Мәликә Сибирьда истиқамәт қилидиған хәлиқләрниң ирқиға ятмайду. Сибирьлиқларниң көпчилиги моңғол ирқиға (монголоид) тәәллуқ. Қәбирни ачқан пәйттә мурда уюл музниң ичидә болғачқа, худди йеңи йәрләнгәндәк сақланғанлиғини көрдуқ. Музни мутәхәссисләр пәйдин-пәй еритип, қәбир ичидики нәрсиләргә дәхил йәткүзмәй ечивалған екән. Лекин, бу тепилған мөҗүзилик қәбир егиси «Укоко Мәликисиниң» қайси милләткә мәнсүп екәнлиги һазирғичә сир болуп қалмақта. Алтайлиқлар «Мәликини» ачқандин бери, өлкимиздә һәрхил тәбиий апәтләр көпийип кәтти, шуңлашқа уни қайтидин өз орниға йәрләш керәк», дегән тәләпни оттуриға қоюватқан көрүниду. Лекин у һазирчә өз йешимини тапмиған мәсилә охшайду. Алтайниң әң гөзәл мәнзирилик йәрлирини көңлүмиз су ичкичә тамашә қилип, вақтимизниң вайиға йәткәнлиги мунасивити билән Алмутиға қайтиш тәрәддутини көрүшкә башлидуқ. Ахмет достумиз Имәрҗан ағинисигә «Сән бизгә Барнаулғичә такси яллап бәргин, әтә «Барнаул-Алмута» поездиға олтиришимиз керәк», деди. Имәрҗан болса «Поезға олтиришқа алдиримаңлар, әтигичә хелә бар, силәргә йол бойи Бийск шәһиридә икки-үч саатқа тохташқа тоғра келиду.Чүнки у йәрдә туридиған ағинимиз Турсунҗан Сафиев кафесида дәстихан йейип, силәрни тақәтсизлик билән күтүватиду, шуниң үчүн йолға үч саат бурун чиқисиләр», деди.– Турсунҗан дегән ким? – дейиштуқ. – Ядиңларда болса, әву күни келип кәткән тонушум. Силәр уни чала-пучуқ көргәндәк болдуңларғу. Шу Турсунҗан, «алмутилиқ ағинилириңни елип кәлгин, бирәр күн меһман қилай», дәп телефон қипту. «Мән уларниң бирәр күн туридиған вақти йоқ, қайтқанда йолуқуп кәтсун», дедим. У силәрни рәсмий күтүватиду. Бармисаңлар, болмайду», – дәп кесип ейтти Имәрҗан. – Тохтаңлар, ағиниләр, йол бойи атақлиқ язғучи, актер, режиссер Василий Шукшинниң туғулған йери – Сростки йезисида мирасгаһи бар, уни көрмәй қандақ кетимиз – дедим. «Мирасгаһла дәйдекәнсәнғу?», дегүчиләрму болди. – Мәйли ағиниләр, силәр маңивериңлар, мән силәрни әшу Бийскида қоғлап йетимән, – дедим. – Қорқпа дос, мән сениң билән биллә маңимән, – деди Ахмет. – Ундақта, силәр йәнә икки саат бурун чиқиңлар. Бир саат мирасгаһни зиярәт қилишқа йетиду, – деди Имәрҗан. – Силәрни бир саатқа меһман болуп кетишкә Қәһриманниң сиңлиси тәклип қиливатиду.– У йәргә бармай, қандақ кетимиз? – деди Қәһриман.– Сиңлиң қәйәрдә туриду? – соридуқ биз. – Сиңлим жирақ әмәс, йол бойида. У яқ бу йәргә кәлгәндин бери һәммимизни меһманға тәклип қиливатиду. Бизниң у яққа барғидәк вақтимизму болмидиғу, – деди Қәһриман бизгә қадилип.– У йәргиму бир саат вақтиңлар кетиду, – деди Имәрҗан. «Ундақта әтигәнирәк йолға чиқайли», дейишип, күлтә-кәпимизни жиғиштурушқа башлидуқ. Имәрҗан билән Зоһраға миңларчә тәшәккүр ейтип, хошлаштуқ. Ағинимиз бизни Бийғичә узитип бармақчи болди. Бизни сиртқа узитип чиққан Зоһра «Алмутиға салам ейтиңлар» дейишигә, гөзәл үзлиригә ярашқан қой көзлиридин домулап чүшкән яш тамчилири, хенимниң туғулған жути Алмутини бәк сеғинғанлиғидин дерәк берип туратти. Адәттә, дидарлашқанда хошаллиқ қанчә бәхит елип кәлсә, видалашқанда, шунчә қайғу елип келидиған охшайду. Бу, әлвәттә, назук көңүлләргә хас адәт болса керәк. Һәммимизниң тәғдири вақитқа чигилгәнғу, Қәһриманниң сиңлисиниң өйидә алдираш меһман болуп, йәнә йолға чиқтуқ. Мана, хелидин бери арман қилип жүргән Шукшинниң туғулған жути Сростки йезисиғиму йетип кәлдуқ. Алтай өлкисиниң һәрқандақ мәлисигә кирсәң, дәрәқзарлик, чимәнзарлиқ, гүлзарлиқ, худди бағвәнниң қоли тәккәндәк, лекин ундақ әмәс, тәбиәт өзи шундақ яратқан. Шукшинниң мирасгаһи пәмимчә, йезиниң мәркизигә җайлашқан. Мирасгаһ әтрапидики һойла-арам, худди асман асти мирасгаһидәк, у йәр – бу йәрләргә Шукшин әсәрлиридики яки өзи режиссерлуқ қилған кинофильмлардики қәһриманлириға охшайдиған яғачтин ясалған һәрхил һәйкәлчиләр қоюлған. Уларни көрүп, Шукшинниң бир һекайиси ядимға чүшүп кәтти. Режиссер, уруш мавзусиға бир бәдиий фильм чүшириватқан пәйтидә, фильмдики бир немис солдитиниң кичик бир ролиға, әшу йезиниң бир оюн балисини җәлип қилиду. Һелиқи йеза балисиниң бүйүк бир армини әмәлгә ашқандәк, хошаллиқ билән шу рольни ойнашқа келишим бериду. Режиссер һелиқи балиға немис солдитиниң кийимини кийгүзүп, «Мана, әнди сән фашист, әву келиватқан адәмләрниң қолидики бопилирини тәкшүрәйсән, сумкилиридин гуманлиқ нәрсиләр болуши мүмкин», дәп чүшәндүрүп, һелиқи йолда келиватқанларға команда бериду. Улар солдат турған постқа кәлгәндә, фашист – бала, кәлгән адәмниң бопилирини чугуп ташлайду, түгүч ичидин бир бурда нан йәргә дүгләп чүшиду, режиссер, фашист – балиға, «нанни тәп!», дәп буйруқ қилиду. Бала һәрикитини тохтитип, режиссерға қарайду , у йәнә «тәп нанни!», дәп буйруқ қилиду. Бала «Мән нанни тәпмәймән!» дәп җавап қайтуриду. Режиссер, «сән фашист, бу кино, сән немис-фашист, тәп нанни!», дәп йәнә буйруқ қилиду. Дехан балиси қәтьийлик билән «Мән нанни тәпмәймән!», дәп немисниң кийимлирини йешип, қолидики автоматни пеқиритип ташлаветип, кетип қалиду. Режиссер, роль ойниғучи балиниң қилиғиға дәсләп рәнҗисиму, кейин йеза балисиниң кәйнидин алған тәрбийисигә қайил болуп, мәғрур қарап қалиду. Шукшинниң бу һекайисидики әң есил ғайиниң, һәрбир уйғур аилисидә учришидиғанлиғини әсләп кәттим, бизниңму ата-анилиримиз нанни шундақ қәдирләшни үгәткәнғу. Язғучиниң әшундақ улуқ ғайиләрни алға сүридиған әсәрлири қанчилик десиңизчу! Шукшинниң «Калина красная» бәдиий фильминиңму мошу йәрдә чүширилгәнлигидин хәвирим бар еди, лекин мирасгаһ көргәзмисидики экспонатларни көргәндин кейинки тәсиратим башқичә болди. Хуласиләп ейтқанда, бу йәргә келип кәткән адәм, ички дуниясини бейитип, роһий җәһәттән қанаәт һасил қилип кетидиғанлиғиға көзүм йәтти. Василий Шукшинниң туғулуп өскән йезиси Сросткидин чиқип, йол бойи һәрхил ой-хияллар билән аварә болуп, Бий шәһириниң мәркизигә келип қалғанлиғимизни туймай қаптимиз. Машининиң деризисидин сиртқа қарисам, «Уйғур кафеси» («Уйгурский кафе») дегән йезиққа көзүм чүшти. Һәммини чүшинип, билип турсамму, «бу диярда, қедимий Орхон уйғурлириниң пуштини сақлап келиватқанлар һелиғичә бар екәндә», дегән шерин хиял тәсәввурумдин өтти. Машинидин чүшүп, кафе ғоҗайини Турсунҗан билән тонуштуқ. У яқ яш пәйтидила Фрунзе (һазирқи Бишкек) шәһиридин бу тәрәпләргә алий билим алғили кәлгән екән. Оқушини тамамлап, шу ишләп қалған петичә, мошу шәһәргә йилтиз тартип кетипту. Тамамән рустиллиқ шәһәрдә, әллик жилдин ошуқ вақит турсиму, өй ичиниң болупму бала-чақилириниң  уйғур тилида әркин сөзлиши һәммимизни қайил қилди. Дәстихиничу техи, Алмутидики уйғур кафелирида кам учирайдиған таамларни көрүп, әриксиз көңлүң юмшап кетидекән. Биз өз қәдримизни таша жутларға чиққанда билидиған охшаймиз яки башқа бир сәвәпләр барму? Немишкә, бәзән өзимизни өзимиз қәдирләшни әстин чиқиримиз, шунчә имканийәт яритилсиму, пәрзәнтлиримизни ана тилимизда оқутуштин баш тартимиз? Яки өз қәдрийәтлиримизни қәдир тутуш үчүн, шәртлик түрдә таша жутларға чиқишимиз керәкму?», дегәнгә охшаш пишмиған хияллар илкидә болуп, саһипхан билән хошлишип, Барнаулға қарап йолға чиқтуқ.  Поезға олтарғанда ағинилиримгә, «достлар буниңдин кейин һәрқандақ тонумиған адәмләр билән учришип қалсақ, иллиқ салам беришни, муһими, бир-биримизни қәдирләшни унтумайличу?», дедим. Улар мениң бу сөзүмни, «новәттики чақчиғим», дәп қобул қилип, күлүшүп кәтти... Мәнзә йәнә хияллар деңизида үзүшкә башлидим... Көз алдимға бирдин қәлбимизгә йеқин Алтай өлкисиниң гөзәл мәнзирилири келип, у йәрдә узун жил истиқамәт қиливатқан уйғур қериндашларниң бала-чақилири билән ана тилида әркин муамилә қиливатқан қияпити җүсүнләнди... 

Әкрәм ӘХМӘТОВ, 

язғучи-драматург.