• Әхбаратлар еқими
• 19 Қараша, 2020

Жирақтики вә жүрәктики «қоғунум»...

 Әслимә йезиштики мәхсәт...
«Сиз муһәббәт вә шәхсий һаятиңиз тоғрилиқ аз язисиз», дегән икки соал билән мухлислирим маңа дайим мураҗиәт қилиду. Биринчисигә сәл һәзил билән «Вай, мән пәқәтла муһәббәт тоғрилиқ язимәнғу» дәп җавап беримән. Чүнки һәрқандақ әсәримдә әң қайнақ муһәббәт әкис етилгән. Һә, иккинчи соал тоғра. Шәхсий һаятимни толирақ көпчиликтин сәл жирағирақ тутимән. Хәйрият, көпчиликниң соалиму, умумән, тоғра. Мана бүгүн һаятимниң алаһидә бир қисмиға мунасивәтлик бир вақиә билән оқурмәнлиримни вақип қилмақчимән. Чүнки бу вақиә бир муһим сәпәр вақиә биләнму зич мунасивәтлик болуп қалған еди. Әслидә өзәмгә аит һадисә тоғрилиқ гәп қилишниң азирақ хиҗиллиғи бар. Иккинчи тәрәптин, буму тәбиәтниң қануни вә дунияниң барлиқ анилири сөйүмлүк пәрзәнтлирини дунияға елип келиш җәриянида сөзсиз баштин кәчүридиған һадисә болғачқа, бу һәққидә һекайә қилишқа җүръәт қилдим.

Мақалә мәзмуниға аит өтмүш...
Буниңдин талай жиллар илгири, мән ана тилимизда чиқидиған «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиниң тәһриратида «Әдәбият вә сәнъәт» бөлүмидә мухбир едим. Бөлүмимиз намиға мувапиқ әдәбият вә сәнъәткә аит болған һәрқандақ материалларни йорутатти. Бөлүмдашлирим – қәлбимниң төридики әзиз инсанлирим Долқун Ясенов вә Савутҗан Мәмәтқулов еди. Уйғур театри йеңилиқлириму бизниң бөлүмимиз арқилиқ йорутулатти. Бир күни театрға әндила рәһбәр болуп тайинланған Мурат Әхмәдиев «Яшлиқ» ансамбли коллективиниң Румыниягә концерт программиси билән кетип барғинини вә Европа тәвәсигә атланған бу топ һәққидә гезитимизда хәвәрлинип турғинини халайдиғанлиғини ейтип, мениң шу топ билән биллә берип қайтишимни тәклип қилди. Бу тәклип аиләмдә наһайити нурғун қетим муһакимә қилинди. «Бирдә баримән, бирдә бармаймән» дегән гәпләрму йетәрлик дәриҗидә болди (Уйғур аилисидә бу гәп чапсанла һәл боламдиған!) Лекин, дәл шу гәп болуватқан җәриянда мениң һаятимда алаһидә бир өзгириш йүз бәрди. Һә-ә... мошу өзгириш мениң вақиәликни чүшәндүрүш «хиҗилимға» мунасивәтлик, халас... Өзәм узақ вақиттин арзу қилған бу һадисә, худди мошундақ аләмшумул бир сәяһәтни күтүп турғандәк йүз бәргән һаләт сәпәр вақти йеқинлашқансири, интайин җиддий овҗ алди. Ениғирағи, көплигән келәчәк аниларниң адәттики «арамсизлиқ» һалити җиддий башланди. Вәзийәт кәскин. Сәпәр уюштурғучиларға әһвални чүшәндүрүп көрсәмму, һеч амал болмиди. Қисқиси, театр мудири маңидиғанлар тизимини тәстиқ үчүн алдин-ала берип қойғанлиғи вә бу мәсилиниң һәтта бирәр чекити муһакимә қилинмайдиғанлиғини ейтти. Чүнки у заманларда чәт әлгә чиқиш қаидилири тамамән башқичә вә интайин мурәккәп еди.
Һазир күлкилик болсиму ейтай, әһвалим шу дәриҗигә йәттики, һәрқандақ рәңни көрсәм, һәтта һәрқандақ адәмни көрсәм, көңлүм ахтурулиду. Гезитханидики өзәм пәрвиш қилған гүлләрдин «дәһшәтлик» пурақ чиқивәргәч, хошна бөлүмләрдики кәсипдашларға һәдийә қилип түгәттим. Қара телефон аппаратиға «қарап олтириш» мүмкин болмай, сериқ рәңгә авуштурдум... Қисқиси, бөлүмдики тәбиитидин «бир ат вә бир қамча» болуп яралған икки акамниң әсли вақиәдин хәвири болмиғач, нурғун нәрсиләргә һәйранлиғи чәксиз болған пети қаливәргән еди...

«Яшлиқ» топи вә мән. Самолет ичидики ғәлити тонушуш ...
Шу шу болди. Умумий әһвал байиқидәк, лекин сәпәргә атлиниш тоғрилиқ гәп өзгәртилмиди. Театрниң бир топ сәнъәткарлири билән биллә кәч күз пәйтидә Румыниягә қарап атлинидиған болдуқ. Бу «Яшлиқ» топиниң җумһурийитимиздә тонулуп үлгәргән пәйти еди. Мән үчүн әң қийин йери, у чағда сәяһәтчи сәпдашлиримниң бириниму йеқиндин тонумаймән. Алмута — Кишинев маршрути бойичә самолетқа Азат Рәзәмов, Ялқунҗан Шәмиев, Гүлбаһар Әхмәдиева, Марат Мәмәтбақиев, Қәһриман Иминов, Абләһәт Исламов, һели мәрһум Әзиз Мәсимов, Қутлуқ Ғенәков, Валидин Әкбәров, скрипкичи Хәйринисахан Мусаева, шундақла драма актери Алимҗан Әйсаев қатарлиқ сәнъәткарлар билән биллә олтирип, чоң сәпәргә атландуқ. Сәяһәт топиға «Яшлиқниң» дәсләпки әзалириниң бири Азат ака Рәзәмов рәһбәрлик қилди. Түп-түз йәрдә һәммила нәрсигә қарисам, көңлүм ахтурулуп һәләкчиликкә чүшидиған мән бәндә, самолет бирдә көтирилип, бирдә пәсийип рәткә чүшүватқан пәйтидә, өзәмни бирдә билип, бирдә билмәй келиватимән. Дәсләп сәпәрдашлирим мениң бу әһвалимни «самолетта учушни көтирәлмәйватса керәк» дәп чүшинип, бираз һәйран болғандәк нәзәр ташлап қоюп, көңүллүк хуш-чақчиғи билән маңивәргән еди. Хәп, топ әзалири «самолеттики әһвали бу, азирақ бир сәпәрни көтирәлмигән адәм өзини чағлап учса болған», дәватқандиму” дәпму әндишә қилимән, ичимдә. Лекин көп өтмәй әһвал өзгәрди. Мениң «илиң-силиң» әһвалим уларни һеч хатирҗәм қоймиған еди. Һәммисиниң диққити маңа авушуп, әндишә билән йенимға бир-бирләп келишкә башлиди. Һалимни сорап, исмини атап тонушувататти. Тонушушниң бу түрини һеч тәсәввур қилмиған екәнмән, әлвәттә. Мениң бу һалимдин тамамән арами қачқан бу инсанларға қарап, миллитимизгә хас адәмгәрчиликниң қенимизға сиңгән алий хисләт екәнлигини шу пәйттә ениқ һис қилған едим. Амма мән уларға техичила һәқиқий әһвалимдин лам дәп еғизимни ачмиғачқа, мениң яш туруп бу аддий йолни көтирәлмәй келиватқинимға ечинипму қойишиду. Сәпәрдашлирим өзлиригә көңли ахтурулуп қелиш ховупи үчүн берилгән халтилириниң һәммисини маңа жиғип беривәтти. У күни улар алди билән униңсизму саз-әсваплири билән толуп-ташқан жүклирини бир җайдин иккинчи җайға йөткәп қоюп, андин маңа йөткилишкә ярдәм қилди. Әслидә мундақ пәйттә, һәрқандақ келәчәк ана болғучиға наһайити тинич һаләт лазимлиғи тәбиий. Лекин... лекин... мениң «ана болуш бәхти» охшаш узақтин күткән арзулуқ вәзийитим күтмигән йәрдин дәл мошу сәпәргә тоғра кәлгән еди...

Топ әзалириниң маһарити вә инсаний хислити...
Сәпәр давам қилди. Сәл вақит өткәч, уларға әйни әһвални ейтмасқа амал болмиди. Чүнки дайим сил кесәлгә учриған адәмдәк үсти-бешимға егә болалмай, тамақ бар йәрдин бир чақирим нери қечип яки чачқа тағақ селишқа хушти йоқ дайим бир хил халатни йешәлмәй, өз-өзидин көңли илишип жүрүшниң бир сәвәви болуш керәкқу, ахир.
...Хәлқимизниң бай сәнъитини чәт әлгә алаһидә тәйярлиқ билән, худди есил таваққа идитлиқ селивалғандәк көтирип маңған жигит вә қизлар Румыния концерт заллирини яңритивәткән еди. Биз һәр күни бир шәһәрдә бирла күн қалаттуқ. Әтиси йәнила йөткиләттуқ. Сәнъәт үчүн тилни билиш муһим әмәслигини биз шу пәйттә румын хәлқиниң һәрбир нахша-сазимизни гүлдүрлигән алқишлар билән қарши еливатқинидин йәнә бир қетим көз йәткүздуқ. Сәпәр оттурисида Бухарестқа йетип кәлдуқ. У күни әлчиханида концерт бериш керәклиги хәвәр қилинди. Топтикиләр техиму җиддий тәйярлиқ көрүшти. Концерт залиға барлиқ мәмликәтләр әлчилири аилә вә бала-чақилири билән лиқ толди. Һәрхил милләт вәкиллири жиғилған бу сорунда һәрхил тилларда нахшилар ейтилди. Залдикиләр туюқсиз шу пәйттә «Земляне» ансамблиниң әндила йоруққа чиққан «Һойлимиздики от-чөплүк чимән» (Трава у дома...) нахшисини орунлап беришини илтимас қилишти. Бизниң жигитләр һеч иккиләнмәй:
«Чүшлиримизгә гүлдүрлигән космодром әмәс,
Һойлимиздики чимәнзарлиқ, от-чөпләр кирәр...»
дегәнгә охшаш сөзлири бар бу нахшини шунчилик тәсирлик орунлап бәрдики, ана диярини сеғинған әлчиханидики чоң-кичикниң һөпүлдәп жиғлаватқанлиғи узақ вақит сезилип турди. Андин, вәзийәтни сәл йеникләштүрүш үчүн топ әзалири «Алтә кәптәр йәттә болди...», «Астыма минген атым Генадушка...» дегәнгә охшаш көңүллүк нахшилирини башлаветиведи, залдикиләр аста-аста байиқи «сеғиниш» кәйпиятидин чиқип, уссулғиму чүшүп кәткән еди. У күни пүткүл сәпәр җәриянидики әң узақ вә мәзмунлуқ концерт болди. Зал тамашибинлири, худди йеқин қериндашлирини көргәндәк болуп, узақ вақит хошлишалмай қалди.
Күнләр мошу хил өтүвәрди. Ейтмақчи, бизгә Кишиневтин мәхсус автобус бөлүнүп, униң һайдиғучиси рустиллиқ молдаван жигити еди. Бәкму хушчақчақ вә меһриван Вася исимлиқ бу жигит, топ ичигә шуңғуп кирипла кәтти. Униңдин кейинки сәпәр һәр күни автобус билән бир шәһәрдин йәнә бир шәһәргә йөткилиш билән өтти. Тохтимай йол меңиш, бир җайдин иккинчи җайға орунлишиш вә һәммила нәрсидин көңүл илишиш, мени бәкму һалсизландурувәткән еди. Бәзән бешим қейип, автобусниң торуси билән асти тәрипини пәриқ қилалмай қалаттим. Һәқиқий вақиәни билгәндин кейин, топтикиләрниң маңа болған мунасивити һәссиләп улғайди. Ресторанларға тамақлинишқа баралмайдиғинимни билгәч, һәммиси дегидәк мевә-чевилирини жиғип елип келишәтти. Улар үчүн маңа ғәмхорлуқ қилиш қошумчә бир вәзипә болуп қалған еди. Һә, мениң бу топ билән меңиштики мәхситим вә уларниң утуқлири тоғрилиқ хәвәр тәйярлаш хусусидики вәзипәм, вәзипә петичә қаливәрди. Лекин, сәпәр җәриянида маңа дост вә қериндаштәк болуп кәткән бу инсанлар шу чағдики әһвалимни наһайити тоғра чүшинип, бу тоғрилиқ ойлимаслиғимни илтимас қилди.
Биз Хәйринисахан иккимиз дайим бир бөлмигә орунлишаттуқ. Әң қизиқ йери, Хәйринисаханму ана болушқа тәйярлиқ көрүвататти. Бирла пәрқимиз шуки, у яқ мениң әһвалимниң дәл әкси еди. Оюни – оюн, күлкиси – күлкә, тамиғи – тамақ... У яқ маңа қарап, дайим:
— Бу җәһәттин мән бәкму тәләйликкәнмән һә, — дәп қоятти. —Тәбиәтниң бу мөҗүзисиниң хилму-хиллиғиға мениң елип-қошар пикрим йоқ, әлвәттә. Амма:
— Вай, яқ, — дәймән у қизға җававән. — Бирнәччә ай қийналғинимни «тәләйсизлик», десәм күпүрлүк болар. Әксичә, бу мениң кечә-күндүз арзу қилған амитим кәлгән пәйт десәм, тоғра болиду.
Һә, шундақ. Шу пәйт ойға чөмүп кетимән. “Ваһ тәңрим, дунияда бу хил «вәзийәтни» арзу қилип жүргән анилар азму. Мәйли миң мәртә арамсиз болай, мәйли уйқисиз таңлирим атсун, лекин келәчәктики үзүмниң күлкиси, қәлбимниң шатлиғи үчүн мәйли йеқимсиз болсиму, бу һиссиятларни соға қилғиниң үчүн саңа миннәтдарлиғимниң чеки йоқ”, дәймән ичимдә Яратқучиға чәксиз разилиқ билән...
Аилиси билән башқа бөлүмгә орунлашқиниға қаримай, Гүлбаһар достум һәрқандақ пәйттә дайим йенимда еди. Бу кәмдә униң икки оғли хелила өсүп қалғачқа, худди «тевип момидәк», аңлиған-билгәнлирини ишлитип, әң йеқин қериндишидәк ғәмхорлуқ қилатти. Сәпәр алдида көрүнүватқан дохтурум: «Узақ йол сизгә сөзсиз еғир келиду. Мону уколлар бәзән йеникләштүрүши мүмкин», дәп йезип бәргини бар еди. Уни Гүлбаһар аңлап:
— Буму хелила ярдәм болаттекән, һә. Кимгиму салғузармиз әнди, — дәп уколларни көтирип, жүгрәп дегидәк сиртқа чиқип кетиведи. Бир кәмдә ишикни чекип Қәһриман ака:
— Бемар мошу бөлмидиму? — дәп кирип кәлди (Өзи дайим һәзил билән жүридиған). У яқни көрүп:
— Яқ, яқ, Қәһриман ака, бемар мән әмәс, — дәп укол салғузғили унимидим.
Аңғичә учуп кирип кәлгән Гүлбаһар:
— Вай немә дәйдиғанду мону қиз. Уюлидиған вақитни тепипсизғу. Маяққа келиң, Қаһһар, — дедидә, өзи укол селинидиған тәрәпни тәйярлап, салғузуплавәтти.
Бу укол адәмгә бираз арам берип, ухлитидекән. Мән у күни хелиғичә ухлап қаптимән. Чарисизлиқ һәммә нәрсигә қайил қилидуғу. Кейинирәк уйқисиз вә арамсизланған пәйтимдә, Қаһһар акини өзәм издәйдиған болдум... Бәзидә автобус ичидә укол селип турушқиму тоғра келип жүрди. Қәһриман ака һәрбий хизмәттә фельдшер хизмитини атқурған көрүниду. Әң әстә қаларлиқ йери, топтики жигитләрниң қайсисила болмисун, мениң беарам болуватқинимни көрсә, «Қаһһарни чақирайлиму?», дәтти...

«Яшлиқниң» Бухаресттики қоғун олаш йәкшәнбиси...
...Йәкшәнбә күни еди. Биз Бухарестта икки күн қалдуқ. Күндүзи һәммә дайим шәһәр вә дукан арилатти. Жигитләрниң бир топи мениң тамамән тамақлинишқа бармай, һәрқандақ пурақтин сәскинип, һалсизланғинимни көрүп, йәйдиған нәрсәмни шәһәр ичидин тепип келиш үчүн, немә халайдиғинимни сорашти. Бу гәпни аңлап бир тәрәптин хошал болдиму, йәнә бир тәрәптин, «халайдиған нәрсәмни ейтсам, бәкму уят болиду», дәп бираз иккилинип, ейтқум кәлмәй туруп қалдим. Лекин улар хаһишимни ейтишимни вә пәқәт мениң үчүн шәһәр арилимақчи болуватқинини ейтип, җиддий тәләп қилғач, узаққа созулған сүкүттин кейин:
— Қоғун, — дедим.
«Хәп, йәргә қар чүшүшкә аз қалған пәйттә нәниң қоғуни, бу бир уят иш болди», дәп ичимдә хиҗил болуватимән. Лекин бирнәччә күндин буян ялғуз арминим қоғун болғачқа, ейтмай туралмидим. Соримисиғу ейтматтим. Һәтта азла ухлап қалсам, чүшүмдиму қоғун көрүп аварә болуватқинимни ялғуз өзәмла биләттим. Немила болса әнди, худди кичик бала кәмпүт күткәндәк, уларниң қайтишини күтүватимән. Вақитниң қеришқандәк өтмәйватқиничу. Қизларму дукан арилап кетишти. Сиртқа чиқип, коча арилашқа шу қәдәр мадарим йоқки, қизларға «бирәр яхши нәрсә болса маңиму еливелиңлар», дәп баримни тутқузуп қойдум. Өзәм қоғунниң ғемида. Күткән вақитму кәлди. Балилар қайтип кәлди. Лекин... Лекин улар бар һүнирини сәрип қилип, қоғунниң сүритини селивелип, шунчә базарларни арилиған болсиму, һеч тапалмапту. Йолуққан йәрлиридин бирси «бу нәрсә чәттә бир базарда сетилиду», дәп адресини берипту. Улар хошаллиғидин шәһәр четигә барғинида, у йәрдики қоғун дегини кава болуп чиқипту. Уларниң өзлириму бәк хапа қайтипту. Һәтта маңа көрүнүшкә хиҗил болушуп, хелиғичә мениң йенимға келәлмәпту...Тепилмиғини тәбиий болсиму, у күни хелиғичә демим ичимгә чүшүп, қозғилалмай ятқан едим...

Азирақ Румыния һәққидә...
Әтиси – йәнила йол меңиш. Биз кишиниң дөлитидә, худди қериндашлардәк бир-биримизгә йеқин, меһриван болуп кәттуқ. Болупму жигитләр әһлиниң биз, аҗизларға, алаһидә һөрмәт көрситип, һәрқандақ ишни һәммиси, худди бир кишидәк атқуруп үлгәргинигә қайил болаттуқ. Шу пәйттики Румыния дөлитиниң наһайити гөзәл шәһәрлири, әҗайип чирайлиқ селинған өйлири, тағлиқ җайлириму нурғун екән. Тағларғиму пат-пат тәклип қилиндуқ. Лекин шу жиллири нурғун мәмликәтләрдә һәммә нәрсини ихтисат қилиш сәясити бу йәрдиму моҗуткән. Мәсилән, кечилири чирақ йоруғини пәсәйтидекән. Йәнә бир йери, ресторанларда таамға қошуп берилидиған нанни тамамән непиз вә аз беридекән. Биз охшаш нанниң Вәтинидин кәлгән «нанпәзләргә» бу азлиқ қилғачқа, жигитләр һәр тамақлиниш җайида «Бизгә нанни нурғунирақ бериңлар. Биз нанни аз йәп үгәнмигән», дәп нанни көпирәк бәргүзүп қоюп, өзлириму раса күлүшивалидиған. Амма бу тонур ненини чинигә бесип йәйдиған биз милләтниң һәқиқити еди.

Вәтәнгә қайтиш вә
Васяниң өйи...
Мана сәпәрму аяқлашти. Әң алди билән инимиздәк болуп кәткән Вася бизни тошуған автобуси билән Молдавиядики өз өйигә елип кәлди. Чүнки биз йәнила Кишиневтин учушимиз лазим еди. Муһим йери, йол бойи Молдавияниң вино тәйярлинидиған паянсиз, түгимәс үзүмзарлиғини вә даңлиқ виносини өз көзүмиз билән көрдүқ. Васяниң дадисиниң наһайити сәрәмҗан вә пакизә тәйярлап тизивәткән вино толтурулған қутилири зич орунлашқан салқин амбирини көрүп, һәммимизниң әқли лал болди. Әлвәттә, даңлиқ винодин бизниң топ әзалириға дәм тартқузди. Әтиси Вася бизни аэропортқа йәткүзүвәтти. Маршрут — Москвағичә самолет, Алмутиғичә поезд.

Достлиримдин қизғанған ешим...
Жигитләр Москва вокзалида поезд билетлирини һәл қиливатиду. Талада қарму ләпилдәп йеғишқа башлиди. Уларға әтигәнла қиш келидиғини тәбиийғу. Биз жүкләргә қариғач вәзийәтни күзитип олтиримиз. Һәқиқитигә кәлсәк, шунчә узақ вә чирмаш йоллардин кейин өзәмниң шу пәйттики әһвалимни тәсвирләш тәс. Әйтәвир, вақитниң чапсан өтүшини тиләп, бир чекиткә қадилип олтиримән. Шундақла қарисам, билетлар сетилидиған кассиларниң биридә новәттә турған оттура яшлиқ, биз тәрәптикиләргә охшиған әр-аял турупту. Муһим йери, әрниң қолидики халтисида саңгилитип тутувалған қоғунни көргәндәк қилип қалдим. Дәсләп кечиси чүшлиримдә көрүватқан қоғун әнди мениң көзүмгә һәрқандақ җайда көрүнүватса керәк. Йенимдикиләргә ейтсам «Бу бечарә тамамән есидин адишип қапту», дәп ойлайдиғанду дәпму әндишә қилимән. Лекин улардин көз алмай олтарғинимда, йенимға һели мәрһум Әзиз кәлдидә: «Сизгә бир нәрсә ейтсам ишинәмсиз?», деди. Мән:
— Әнди ишинимән, — дедим һелиқи кишиләрдин көз үзмәй. Чүнки Әзизниң көзиму әву иккисидә еди.
— Немишкә «әнди ишинимән» дедиңиз, — дәп у һәйран болдию, лекин мениң җававимни күтмәйла, қоғун көрүватқинини ейтип турушиға бизниң йенимизға Ялқунҗан билән Абләһәт кәлди. Улар маңа аңлатмай Әзизниң қулиғиға бир нәрсә пичирлап қоюп, үчилиси әву кишиләрниң йениға кәтти. Иккиси уларниң йенида 10 — 15 минуттәк сөзлишип турди. Аздин кейин үчи йоған қоғунни көтирип, мән тәрәпкә учуп дегидәк йетип кәлди. Мән бу әһвалниң раст-ялғанлиғиға ишинип болғичә, Ялқунҗан қоғунни етигимгә салди. Мән бу аламәткә аң-таң. Лекин етигимдә һәқиқий қоғун! Арида қизлар мени қучақлап, тәбрикләп жүриду. Жигитләрниң һәммиси, худди лотереядин чоң бир нәрсини утувалғандәк, хошаллиғидин бир-биригә әһвални чүшәндүрүшиватиду. Мениң көзүмни, худди қоғунни һаятимда дәсләп көргәндәк яш әгип туриду. (Бир дәмдила һәммимизниң һәләйкүмгә чүшүпла кәткинимизни кейинки күнләрдә нурғун әсләп күлүштуқ, әлвәттә). Һазирчә қоғунниң тепилиш тарихини ейтишқа һечким алдираватқини йоқ. Һәмминиң мәхсити – чапсанирақ маңа қоғунни тилип бериш. Лекин һечкимдә пичақ йоқ. Балиларниң һәммиси пичақ издәп, һәр тәрәпкә жүгришип кәтти, Әзиз йеқин арида кофе вә чай сатидиған буфеттин торт кесидиған пластмасса пичақни елип кәлди. Лекин у сирти қаттиқ қоғунни һеч кесәлмиди. Аңғичә Абләһәт нәдинду пичақ тепип келишигә, Гүлбаһар униң қолидин дәрһал елип, қоғунни тилишқа башлиди. У бирнәччә тилимни кесип, мениң алдимға тизип қойди. Бешимни аста көтирип қарисам, топтики һәммиси дегидәк мени чөгүләп турупту. Пүткүл сәпәр давамида қоғун издәп тапалмиған һәммә инсанниң көзлиридин «Қени, чапсан йәң» дегәндәк ишарә көрүнип туратти. Лекин мениң хиялимда «Бу қоғунни һазир мону достлиримға тәклип қилсам, дәрһал йәветиду. Һә, тәклип қилмисам, уят болиду. Хәп, қандақ қилсам болар?», дегән ишәнгүсиз вә мениң мүҗәзимгә ят соал пеқирап, техичила қоғунға қолумни тәккүзәлмәй олтиримән. Һәр һалда, қийин болсиму тәклип қилиш қарариға кәлдим. Мениң бу әзизлирим бир аваздин «Яяяяяқ, сиз йәң. Қени, қени йесиңизчу чапсан», дейишивататти. Мән техичила қоғунға қарап олтиримән. Шу пәйт осаллиқ көрсәткүм кәлмисиму, көңлүм бошап, көзүмдин төкүлүватқан яшлиримға егә болалмай қалдим. «Хәп, мону чидимаслиқни қара», дәймән өз-өзәмгә. Қарисам, Гүлбаһарму мени қучақлавелип жиғлавататти. Һәммә мени бәзлигини билән, кейин ейтишлиричә, өзлириниңму көңли бошап кетипту. Пәқәт у көз яшлар һәрқайсимизда һәртүрлүк бопту. Мәсилән, мениң жиғам мону пәқәт 15 күн ичидә шу қәдәр меһриванлиқ вә ғәмхорлуқ қиливатқан мәрданә инсанларға дилимниң миннәтдарлиқ изһари болса, Гүлбаһар өзиниңму мошу хил җапалар билән бағриға қучқан пәрзәнтлирини ойлапту. Бу тоғрилиқ һәртүрлүк вақитларда уларниң пикирлиридин кейинирәк нәччә қетим аңлидим.
— Биләмсиз сиңлим. Мән сизниң шу пәйттики әһвалиңизни сәпиримиз җәриянида күзитип жүрүп, тәбиәтниң нурғун қанунлириға һәйран болдум, — дәп башлиди Марат ака Мәмәтбақиев, «Қоғун» қандақ?” дәп соравалғандин кейин. — Биз, әр кишиләр, аяллар бағримизға тәйяр селип бәргән балинила билимизкән. Һә, униң дунияға келиш җәриянини задила тәсәввур қилалмаймизкән. Тәбиәткә йәнә бир һәйран болған йерим, аниға пәрзәнт туғулмай туруп шунчә җапаларни салсиму , йәнила балини биздин йүз һәссә яхши көридиған Ана болуп чиқидекән. Мениң Москвадики туюқсиз қоғун тепивалған пәйтимиз ядимдин чиқмайду. Әшуниң өзи Аллаһниң бир қудрити, сизгә әвәткән бир мәдити әмәсму! Бизму раса қизиқкәнмиз, қоғунни етигиңизгә селип қоюп, «Һә, қени йәң», дәп чөгүләп туруваптимиз. Сиз биздин хиҗаләт болуп қоғунға қолму тәккүзмәй, бизгә бир қаравелип, жиғини салдиңиз. Сизгә қарап, мәнму жиғлап кетиптимән. Мән җапа билән мени тапқан анамни, балилиримни дунияға елип кәлгән аялимни әслидим. Ичимдә өзәмгә көп вәдиләрни бәрдим. Қисқиси, бу биз үчүн әң есил вә унтулмас сәпәр болди. Дайим аман болуң, сиңлим.
— Вай қоғун, вай қоғун. Қәйсәр қиздә сиз. Бир чәттин йол азави, йәнә бир чәттин қоғунниң азавини тарттиңиздә сиз. Илаһим, «қоғуниңиз» шу җапаларни билидиған болуп өссун. Қисқиси, бу сәпәрдә сиз баш рольда болдиңиз җумуң, — дәп қойиду мени көргәндә Азат ака. Һә, мән, Азат акам чоңимиз болғачқа, өз һалимдин хиҗил болуп, у яқтин өзәмни қачуруп аварә болған едим.

Қоғунниң Москваға келип қелиш тарихи...
Аллаһниң қудритиниң улуқлиғиға шу пәйттә қол қойған едим. Буниңға һәммимизни һәйран қалдурған вақиә — шунчә чоң Москва вокзалида бизгә келип қалған қоғунниң тарихи сәвәпчи болди.
— Әзиз, Абләһәт үчимиз байиқи қоғун көргән җайға йеқинлаштуқ. Мәхсәт бәлгүлүк. Йеқин кәлсәк, улар биз тонуйдиған Мәликә Дугаметова дегән һәдимиз вә униң йолдиши болуп чиқти. Буниңға һәйранла қалдуқ, У һәдимиз илгири театримизниң уссулчиси болуп, кейинирәк Ташкәнт дөләт театриға кәткән екән. Дәсләп у кишиләрдин «Қоғунуңларни берәмсиләр?», дәп сорашқа петиналмай, кәлди-кәтти параңларни қилишип хелила турдуқ. Дәсләп улар Москва әтрапида һәрбий хизмәттики оғлиға кәлсә, уни туюқсиз башқа яққа чақиртип елип кәткәнлигини, мону қоғунни көтирип бәкму һарғанлиғини ейтип турдидә, андин туюқсизла «Мүмкин силәр йәветәрсиләр» демәсму, — дәп гәпни башлиди Ялқунҗан өзиниң җараңлиқ күлкисигә ғәриқ болуп. – Қизиқ униңдин кейин болди. Бу гәпни аңлар-аңлимайла, Әзиз байиқиларниң қолидин «Йәветимиз» дәп жулуп дегидәк елип, чапсанла қизлар тәрәпкә жүрүп кәтмәсму, — Ялқунҗан техиму қаттиқ күлди. Бу гәпкә һәммисила күлкигә ғәриқ болди.
— Шу әмәсму. Өзәм «қоғунни немә дәп сорисақкин?», дәп ичимдә гәп тоқуп турушумға, әву тәклип чүшсә, чапсан еливалмисам, худди ойидин ялтийип қалидиғандәк дәрһал елип кетип қаптимән, — дегән еди мәрһум Әзиз күлкидин ениқ гәпму қилалмай.
— Мәнму шу ойда тураттим. «Қоғунниң гепини қандақ башлавалсамкин?», дәп турушумға туюқсиз қоғун бизниң болди. Әзиз чапсанла уни елип, силәр тәрәпкә қарап маңса, мәнму әву кишиләргә “хошму” демәй, кәйнидин иштик меңип кетиптимән, — деди Абләһәтму күлкисини тохтиталмай. — Әву кишиләр бизгә қарап «немә аламәтту?», дәп ойлап қалған болса керәк. Бизниң бу қоғунни издигинимизгә йерим айдин ашқинини, әву мәрт инсанлар нәдинму билсун? Мән мошу вақиәликни пәқәт фильмлардила учрайдиған иш дәп ойлаптимән. Бирси ейтип бәрсиму ишәнмәк тәс. Амма бу һәқиқәтәнму бизниң көзүмиздә йүз бәргән һәйран қаларлиқ вақиә.
Ейтмақчи, Абләһәт һәққидә икки еғиз сөз ейтип өтмәкчимән. Автобусларда у яқ, бу яққа йол маңған пәйтимдә, Абләһәт иккимиз толирақ қатар олтирип қалаттуқ. Бу талантлиқ инсан билән һәр җәһәттин гәплишиш оңай вә пикирлириму наһайити салмақлиқ еди. Бәлки, буниңға сәвәп – униң өзәмгә охшаш иҗаткар болғинидинду?

Қуюндәк учқан жиллардин кейин...
Жиллар ғуюлдап өттидә кәтти. Бизла әмәс, һәтта бизниң балилиримизму чоң болди. Бүгүнки күндә мениң қәдинас достлирим, «Яшлиқ» топиниң илгәрки тәркивидики инсанларниң көпчилигиниң изини өзлири охшаш сәнъәткар болуп йетилгән пәрзәнтлири басти. Топниң бираз қисми драма саһасиға йөткәлсә, бәзилири техичила җараңлиқ авази билән хәлқимизни бәһримән қилип келиватиду. Бәзи муһим сорунларда илгәрки тәркип, сәһнигә пат-пат чиқипму қалиду.
Яшлиримизму улғайди, амма қоғун һекайиси бизниң аримизда бүгүнки күнгичә конириғини йоқ. Жиллар давамида улар билән учрашқан пәйттә, сөзүмиз дәрһал қоғун мавзусиға йөткилиду. Һелиқи улардин қоғунни қизғанғинимму «кәлгүси ана болғусиниң шу пәйттики ешиниң қизғинишқа тегишлик» тәбиәтниң йәнә бир мөҗүзә-қануни екәнлигини у көп-көк яшлиғимда билишим мүмкинмеди! Бүгүнки күндә улар билән бир әмәс, бир бағчә қоғунини бөлүшүшкә тәйярмән, әлвәттә. Әшу қәдирданлиримниң маңа болған әҗайип иллиқ мунасивити, инсанпәрвәрлиги мениңму уларға болған миннәтдарлиқ вә достлуқ риштилиримни мәңгүгә бағлиған еди. Бүгүнки әслимә-мақаләмдә мени нәдила көрмисун, әң алди билән «Қоғун» қандақ?” дәп сорайдиған жуқурида исми аталған әзизлиримгә мустәһкәм саламәтлик, сәнъәт йолида иҗадий утуқ вә маңа охшашла жүрәк қетида сақлап чоң қилған пәрзәнтлириниң аманлиғини, бәхтини тиләймән. Аләмдин бәкму яш кәткән Әзиз Мәсимовқа җәннәттин макан тилигәч, «роһиңиз дайим хуш болсун, меһриван инсан!», дәймән. Болупму бүгүнки заман тирикчилиги билән пат-пат көрүшүш имканийитимиз болмисиму, биллә болуп қалғанда, талай сирлиримизни төкүшидиған, әң еғир пәйттә йенимда болған достум Гүлбаһарға қәлбимдики миннәтдарлиқ, әң изгү вә иллиқ тиләклиримни алаһидә йоллаймән.

«Қоғунум» һәққидә
азирақ сөз...
Мениң шу чағда жүригимниң астида, көзүмниң қаричуғидәк сақлиған «қоғунум» — арзулуқ оғлум Мухпулум бүгүнки күндә 35 яшқа кәлди. Һазир болса аилиси билән жирақ Европида туруватқиниға 10 жилчә болди. Бүгүнки күндә униң өзиниңму «қоғунлири» бар. Мениң оғлумму өз кулунчақлирини алаһидә меһир-муһәббәт билән тилға алиду. Буму – йәнила тәбиәтниң қануни. Мән көйәрмән баламға, балам көйәр балисиға. Илаһим, әшу кичиккинә “коғунчақлирим” аман вә инсаплиқ болуп өссун.
Мән оғлумни бағримға басқан күндин башлап тәбиәтниң бәзи сирлирини өзәмчә чүшәнгәндәк болдум. “Мениңчә, Улуқ Аллаһ егимиз пәрзәнт аниниң жүригиниң астида чеғидин башлап, әшу бир арамсизлиқлар арқилиқ иккисигә ишқ-муһәббәт жипини бағлап маңидиған охшайду. Болупму ана әшу пәйттә, нәқәдәр арамсиз болғансири, келәчәк пәрзәндигә болған меһир-муһәббитиму шу қәдәр күчийидекән” дәп пәрәз қилдим. Аниға Тәңирдин берилгән йәнә бир мөҗүзә — балиси өзидин жирақ жүрсиму, униң тапиниға киргән тикәнни өз жүригигә санчилғандәк сезивалиду. Жирақта жүргән пәрзәндиниң һаятида бирәр көңүлсизлик болса, у қойған-тутқинини билмәй, пәришан болиду. Ким билиду, мошу магниттәк бағлинишму әшу бир аниниң арамсиз болған пәйтидин башланғанду, бәлки. Қисқиси, тәғдир бәкму тепишмақтәк мурәккәп екән. Мениң әшу “қоғунум” кичигидин та шу жираққа кетидиған пәйткичә, «мән силәрдин бир қәдәмму нери кәтмәймән», дәп кәлгән еди. Амма өзи океанниң у четидин чиқип кәлди. Һә, буму тәғдирниң иши. Хәйрият, бәзән таңларни әндишә билән атқузсамму, “Жирақтики, амма жүрәкниң әң есил җайидики «қоғунумни» — вуҗудумниң дайимлиқ сәкпариси, қәлбимниң султани болған оғлумни һәрқандақ бала-қазадин сақла, улуқ Тәңрим!” дәп тиләймән. Бу дуниядики һәммә аниларға тәәллуқ болсун. Илаһим, аниларниң сәзгүр жүриги пәқәт яхшилиқнила сезип жүрсун!

Пәйттин пайдилинип, хәлқимгә ейтарим...
Көпчиликниң икки пәрзәндимни уйғур мәктивидә оқуталмиғиним тоғрилиқ маңа дайим ейтидиған тәнқидий пикирлирини қобул қилимән, әлвәттә. Униңға имканийитимиз яр бәрмигәнлигини талай қетим ейттим. Амма пүтүнләй рустиллиқ муһитта қалған балиларниң ана тилини билмәй қелиш ховупидин аләмчә әндишидә қалдим. Лекин хәлқим алдида шуни ениқ ейталаймәнки, пәрзәнтлиримизгә ана тилини үгитиштә вә уларни миллий роһта тәрбийиләштә, дадимиз-йолдишим Исмайил билән бирликтә бар күчимизни салдуқ. Нәтиҗидә һәр иккиси ана тилидики сөһбәттә әркин дәриҗидә. Шундақла биз уларниң миллий аилә қурушида һалқилиқ роль ойнидуқ. Растини ейтиш лазимки, уларниң қиз вә жигит таллаш дәвридә дадиси иккимиз, қулиғиға хуш яқмиғиниға қаримай, нәқ мошу мәсилә үстидә беваситә җиддий «җәң» елип берип, ахири ғалибийәт қазанған едуқ... Демәк, биз пәрзәнтлиримизни ана тилида оқуталмисақму, уларни миллий роһта тәрбийиләп, қатаримизға йәнә икки миллий аилиниң қошулушиға еришәлидуқ...

Гүлбәһрәм ХОШАЕВА,
Хәлиқара Бизнес университетиниң доценти, филология пәнлириниң
намзити, язғучи.