• Әхбаратлар еқими
• 21 Қаңтар, 2021

Парламентниң биринчи сессияси

Өткән жүмә күни Нур-Султанда VII қетим сайланған Қазақстан Җумһурийити Парламентиниң биринчи сессияси болуп өтти. Униңға Сенат депутатлири, 10-январьда өткән сайламда сайланған Мәҗлис депутатлири, шундақла Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қатнашти. Сессиядә Дөләт рәһбири Парламентниң төвәнки палатисиниң йеңи тәркивигә мураҗиәт билән сөзгә чиқти.
Дөләт рәһбири сайлам күни, 10-январьда Мәҗлис (йеңи тәркиптә биринчи қетим жиғилған) вә Сенат депутатлири алдида сөзгә чиқишни нийәт қиливатқанлиғини билдүргән еди. Шундақ екән, VII қетим сайланған Парламентниң биринчи сессиясиниң ечилиши һәммиси күткән вақиә болди.
Президент депутатларға мураҗиәт қилип, муһим саһаларда – сәясәттә, ихтисатта, дөләт башқурушида, саламәтликни сақлаш, билим бериш, иҗтимаий тәминат саһалирида, һоқуқни һимайә қилиш вә һоқуқ қоғдаш паалийитидә йүз беридиған өзгиришләргә нишан қилинған җиддий вәзипиләр вә тәшәббуслар комплексини бәлгүлиди. 
Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзидә Мустәқилликниң 30 жиллиғида әмәлгә ашурулидиған комплекслиқ ислаһатларға, йүз беридиған йеңилиқларға тәпсилий тохтилип өтти. Әнди барлиқ күч-қувәтни нәтиҗидарлиқ дөләт вә адаләтлик җәмийәт қурушқа сәпәрвәр қилинидиғанлиғини тәкитлиди.

***
Һөрмәтлик мәҗлис қатнашқучилири!
Қазақстан Конституциясиниң 59-маддисиға мувапиқ VII қетим сайланған Парламентниң биринчи сессиясини очуқ дәп елан қилимән.
Һөрмәтлик депутатлар!
Һәммиңларни сайламниң аяқлишиши билән тәбрикләп, йеңи тәркиптики Мәҗлис депутатлириға утуқ-муваппәқийәт тиләймән! Өткәнки сайлам депутатлириға утуқлуқ ишлигәнлиги үчүн миннәтдарлиқ билдүримән. Бәш жилға йеқин вақит мабайнида Парламентта 410 қанун қобул қилинди. Депутатлар қанун тәшәббус қилиш һоқуқидин пайдилинип, 60қа йеқин қанун лайиһисини тәйярлиди. Бу илгири болуп өткән бәш сайлам депутатлириниң тәшәббусидин нурғун.
 Йеңи сайланған депутатлар илгәрки кәсипдашлириниң мошу сүръитини сақлиған һалда техиму үнүмлүк ишлиши керәк, чүнки һәммимизниң алдида чоң вәзипиләр вә миқияслиқ ишлар турмақта. Йеңиланған тәркиптики Мәҗлис мәмликәт үчүн рәмзлик әһмийәткә егә икки вақиә билән ишқа киришиватиду. Биз муқәддәс мустәқиллигимизниң 30 жиллиқ юбилейиға қәдәм ташлидуқ. Униңдин ташқири заманивий Қазақстан парламентаризми чарәк әсирлик пәллигә йәтти.
Мошу тарихий вақитта ишәнчә мандатиға егә болған депутатларниң мәмликәтниң үмүт-ишәнчисини ақлап, Вәтәнгә садиқ хизмәт қилидиғанлиғиға ишинимән.
Муһтәрәм жамаәт!
Болуп өткән сайлам мәмликитимиз тәрәққиятиниң йеңи сәһиписини ачти. Мошу шанлиқ вақиә дөләтчилигимизниң мустәһкәм һулини, Қазақстан җәмийитиниң жуқури сәясий мәдәнийитини вә гражданлиқ аң-сәвийәсини йәнә бир қетим намайиш қилди. Барлиқ регионлардики аваз бериш нәтиҗилири хәлқимизниң дөләтниң стратегиялик нишан-йөнилишини толуқ қоллап-қувәтләватқанлиғини көрсәтти.
Биз бирлишип, келәчәккә қарап ишәшлик илгириләш үчүн зөрүр зәмин-асас яраттуқ. Бизниң сәясий мәвқәмиз һәрхил болсиму, алдимизда бирла вәзипә туриду. Бизниң умумий мәхситимиз – Қазақстанни күчлүк мәмликәткә айландуруш. Мәҗлисниң вә барлиқ дәриҗиләрдики мәслиһәтләрниң йеңи көп партиявийлик тәркиви җәмийәттә сәясий риқабәтчиликниң өсүватқанлиғини көрсәтти.
Елбасы рәһбәрлигидики Nur Otan партияси өзиниң лидер екәнлигини новәттики қетим испатлиди. Аһалиниң мәлум қисминиң мәнпийәтлиригә вакаләтлик қиливатқан башқа партияләргиму ишәнчә мандати билдүрүлди.
Мәмликитимиз суверенитетниң оттузинчи жилида йеңи синақларға дуч кәлди. Пәқәт бизла әмәс, бәлки пүткүл дуния тамамән йеңи дәвиргә өтүватиду. Дуния қурулушиниң мустәһкәм асаслири вә һазирқи заман дуния мәдәнийитиниң тәрәққият йоли түп-асаслиқ өзгиришләргә учраватиду. Алдимизда бизни йәнә нурғунлиған синақ-ховуплар күтүватиду. Амма пандемия ақивәтлирини йеңип чиқиш – һәммимиз үчүн асасий вәзипә.
XXI әсирниң жигирмә биринчи жили пүткүл инсанийәт үчүн һәл қилғучи жил болиду. Бу жил алдики он жиллиқниң баш нишанини бәлгүләп бериду. Мундақ мурәккәп вәзийәттә вақитни йоқитишқа вә бир дәқиқиму бошаңлиқ қилишқа болмайду.
Биз жил бешида сайлам өткүзүп, қийинчилиқларға қарши турупла қоймай, бәлки йеңи күч-қувәткә егә болдуқ, йеңилашқа йол ачтуқ. Мошу сүръәтни сақлап қелиш вә өзимиз таллавалған йолдин таймаслиқ наһайити муһим. Шуңлашқа мустәқилликниң 30 жиллиғиға даир комплекслиқ ислаһатлар жүргүзүлди.
Биз барлиқ күч-қувитимизни нәтиҗидарлиқ дөләт вә адаләтлик җәмийәт қурушқа қаритишимиз лазим. Баш нишан – аһалиниң турмуш сүпитини яхшилаш вә паравәнлигини ашуруш. Хәлиқ сүнъий муваппәқийәтләрни әмәс, бәлки әмәлиятта сезип, һис қилидиған реал нәтиҗиләрни күтүватиду. 
Аһали ихтисадий һәм иҗтимаий программиларниң үнүмлүк болушини халайду. Бу йөнилиштә биз барлиқ паалийәтчан гражданларни миқияслиқ ишқа җәлип қиливатимиз. Һәммиси өзлириниң мәмликәт тәғдиригә тәсир қилидиған қарарларни қобул қилишқа беваситә қатнишиватқанлиғини билиши шәрт. Һәрбир адәм умумий ишқа һәссә қошуватқанлиғини һис қилиши керәк. Мән тәклип қилған «хәлиқ авазиға қулақ салидиған дөләт» концепциясиниң маһийити шуниңда. 
Биз милләтниң бәрпакарлиқ ихтидарини пайдиланған әһвалдила алға қарап илгириләп, тәрәққий етәләймиз. Ислаһатлар сүпәтлик қанунлар арқилиқ жүргүзүлүши шәрт. Бу узақ муддәтлик утуқниң асасий шәрти. Йеңиланған депутатлар корпусиниң өзлиригә жүкләнгән вәзипә һөддисидин мунасип чиқидиғанлиғиға ишинимән.
Һөрмәтлик депутатлар!
Бизниң стратегиялик нишанимиз ениқ. Бизниң мәхситимиз – тәрәққий әткән йетәкчи мәмликәтләр қатариға кириш. Тәрәққий әткән мәмликәт – бу һәммидин авал сағлам, билимлик вә хатирҗәм мәмликәт. Шуңлашқа дөләтниң асасий вәзиписи – толуқ мәзмунлуқ тәрәққий етиш, гражданлиримизниң паравәнлигини вә қолайлиқ яшаш шараитини ашуруш үчүн мүмкинчилик яритиш. 2025-жилға қәдәр биз һәрбир граждан үчүн нәтиҗидарлиқ институционал вә инфрақурулумлуқ муһитни вуҗутқа кәлтүримиз.
Мәмликәтниң узақ муддәтлик тәрәққияти варислиқ, адаләтлик вә йүксилиш принциплириға асаслиниду. Биз қоюлған вәзипини қолға кәлтүрүш үчүн барлиқ саһаларда изчил өзгиришләрни жүргүзимиз. Буниң үчүн төвәндики әвзәлликләргә диққәт ағдуруш зөрүр.
Биринчи. Биз һоқуқ дөлитини тәрәққий әткүзүш вә гражданларниң һакимийәт органлириға болған ишәнчисини күчәйтиш үчүн барлиқ күчни сәрип қилишимиз шәрт. Бу муһим вәзипә. Шуниңға бағлиқ дөләт башқурушиниң йеңи үлгисини җарий қилиш алаһидә муһимдур. Бу йөнилиштики ислаһатлар төвәндикиләрни өз ичигә алиду:
системини пәйдин-пәй җиддий мәркәзсизләндүрүш;
дөләт аппаратини йеңилаш;
 квазидөләт секторни оптималлаштуруш;
 барлиқ җәриянни рәқәмләштүрүш.
Шундақ қилип, дөләт аппарати толуқ жиғинчақ, очуқ вә нәтиҗидарлиқ, қарарларни қобул қилиш җәрияни болса, әвришим һәм очуқ болиду.
Гражданларниң һоқуқлири тегишлик дәриҗидә һимайә қилинмиса, иҗтимаий-ихтисадий тәрәққий етишниң әмәлгә ашурулуши мүмкин әмәс. Бу аксиома, һәқиқәт. Шуниңға бағлиқ биз сот системисиниң мустәқиллигини күчәйтиш үчүн ислаһатни ахириғичә йәткүзүшимиз керәк.
Дөләт тәрипидин көрүлүватқан чариләргә вә беваситә Алий сот рәисиниң күч чиқиришиға қаримай, сот корпусиниң сүпитигә бағлиқ проблемилар һелиғичә моҗут болмақта. Сот системиси йепиқ корпорация болуши керәк. Шуңлашқа сот корпусини җиддий йеңилаш вә униңға һоқуқниң түрлүк саһалиридин мутәхәссисләрни җәлип қилиш зөрүр. Намзатларни таллиғанда уларниң һәм кәспий тәҗрибисини, һәм шәхсий сүпәтлирини һесапқа елиш муһим. Бу иш аммивий әхбарат васитилиридә йорутулуши лазим. Шундақла сот паалийити тоғрилиқ әхбарат җәмийәткә йәткүзүлүши керәк. 
Һоқуқ қоғдаш органлириниң ишиниму толуқ өзгәртиш керәк. Бу тоғрилиқ мән өз Мәктүбимдә ейтқан. Биз гражданлар билән өзара мунасивәтләрниң хизмәт үлгисини җарий қиливатимиз. Җәмийәтлик бехәтәрлик йеңи рәқәмлик технологияләрниң қоллинилиши билән тәминлиниду. Парламент қанунниң үстүн болуши, адил риқабәтчилик вә хусусий мүлүкни һимайә қилиш принциплириниң һоқуқ асаслирини күчәйтиши керәк. Шу чағда бу принципларға еғишмай әмәл қилиниду. 
Һазир бирқатар қанун чиқириш тәшәббуслири бойичә иш жүргүзүлүватиду. Шундақ болсиму нурғун йеңи тәшәббусларни оттуриға қоюш вә қанунларни қобул қилиш керәк.
Иккинчи. Нәтиҗидарлиқ иҗтимаий сәясәт күчлүк вә инклюзив җәмийәтни вуҗутқа кәлтүрүшниң асасий қурали болуп һесаплиниду. Чоң илгириләшкә қаримай, «Инсан тәрәққияти индексиниң» көплигән көрсәткүчлири бойичә Қазақстан йетәкчи әлләрдин кейин қеливатиду. Инсан капиталиниң жуқури сүпити – Қазақстанни қошуп һесаплиғанда барлиқ дөләтләрниң узақ муддәтлик риқабәткә тақабил турушиниң асаси. Дуния «билимләр ихтисадиға» қарап кетип бариду – бу һәққанийәт.
Бүгүнки күндә мустәқиллик әвлади сан җәһәттин мәмликитимизниң барлиқ гражданлириниң йеримини тәшкил қилиду. Һазирқи балилар билән яшлар 2050-жилға қәдәр Қазақстанниң әмгәк базирини бәлгүләйду. Келәчәктә мәмликәтниң аман-есәнлиги нәқ уларниң риқабәткә тақабиллиғиға бағлиқ. «Яш милләт» мәртивисиниң бизгә узақ муддәтлик әвзәлликләрни бериватқанлиғини чүшиниш муһим. Бирақ бу әвзәлликләрдин тоғра пайдилиниш, инсан капиталини тәрәққий әткүзүш ишини изчил жүргүзүш лазим. Сөзсизки, яшларға селинған инвестицияләр өзини һәссиләп ақлайду вә пүткүл дөлитимизгә пайда елип келиду.
Кейинки вақитларда биз билим бериш саһасини ислаһат қилишта илгирилидуқ. Шуниң билән биллә топлинип қалған бирқатар проблемиларни һәл қилиш керәк болуватиду. Җиддий вәзипә – түрлүк иҗтимаий топлар вә регионлар оттурисида моҗут болуватқан билим сүпитидики пәриқни қисқартиш. Тәрәққиятниң бу басқучида хадимларни қайта оқутуш вә маһаритини турақлиқ мукәммәлләштүрүш бойичә йеңи сәясәт тәләп қилиниду. Бу мәхсәтләрдә мәхсус миллий лайиһини ишләп чиқип, әмәлгә ашуруш керәк.
Елимиз саламәтликни сақлаш саһасини йеңилаш алаһидә әһмийәткә егә. Пандемия шараитида бу проблеминиң муһим екәнлиги очуқ көрүнди. Саламәтликни сақлаш системиси бемарларға нишан қилиниши, уларниң мәнпийәтлирини, саламәтлигини вә һаятини асасий орунға қоюши керәк. Мундақ үлгигә көчүш персонилаштуруш, рәқәмлик васитиләрни җарий қилиш, адәмләрниң квалификациялик дохтур ярдимидин пайдилинишини кәңәйтиш һесавиға мүмкин болиду. Мошуниңға мунасивәтлик сақлиқни сақлаш вә ағриқни балдур ениқлашқа асасланған алдини елиш медицинисини тәрәққий әткүзүш алаһидә роль ойнайду.
Гражданларниң сағлам һаят тәризи – сағлам милләтни шәкилләндүрүшниң асасий шәрти. Шуңлашқа аммивий вә балилар спортиға алаһидә диққәт ағдуруш лазим, мән бу тоғрилиқ Мәктүптә ейтқан едим. Буниң стратегиялик әһмийәткә егә муһим вәзипә екәнлигини тәкрар ейтқум келиватиду. Мениң тапшурмам бойичә Һөкүмәт аммивий вә балилар спортини мәбләғ билән тәминләшкә болған яндишишларни қайта қарап чиқти, у тәрәққий етиш үчүн хелә чоң ресурслар билән тәминлиниду. Парламент вә мәслиһәтләр депутатлири һәм мәркәздә, һәм җай-җайларда мән әслитип өткән башқиму мәсилиләрни дайим назарәт астида тутуши шәрт.
Биз шундақла иҗтимаий тәминат сәяситини йеңилишимиз керәк. Һал-әһвали начар гражданларни қоллап-қувәтләш дөләтниң муһим мәсилиси болуши лазим. Буниңда дөләт ярдиминиң ениқ адәмләргә йәткүзүлүшини вә уни алған чағда тегишлик тәләпләрни күчәйтиш керәк. Тәйярлиниватқан Иҗтимаий кодекс мошу муһим саһадики актуал соалларға әтраплиқ җавап бериду.
Елимиз пенсия системиси – иҗтимаий инфрақурулумниң йәнә бир муһим қисми. У адаләтлик, турақлиқ болуп, адәмләр мәнпийәтлиригә җавап бериши керәк. Биз наһайити муһим, мундақ ейтқанда, надир ислаһатни–пенсия активлирини қисмән елиш вә пайдилиниш имканийитини ишқа қоштуқ. Униңдин ташқири гражданларға топланған мәблиғини түрлүк васитиләр арқилиқ башқуруш имканийитини бериш зөрүр. Һөкүмәт вә Миллий банк Пенсия системисини техиму тәрәққий әткүзүш концепциясини тәйярлаватиду. Уни әмәлгә ашурушниң қанун җәһәттин сүпәтлик тәминлинишини тәләп қилидиғанлиғи ениқ.
Умумән, Парламентниң йеңи әзалиридин иҗтимаий сәясәтни мукәммәлләштүрүш бойичә паал иш күтүватимән. 
Үчинчи. Гражданларниң паравәнлигини миллий ихтисатниң изчил өсүшисиз тәминләш мүмкин әмәс. Һөкүмәт ихтисадий активлиқни қоллап-қувәтләшкә қаритилған контрцикллиқ макроихтисадий сәясәтни давамлаштуруши шәрт. Малийә сәяситини мукәммәлләштүрүш даирисидә аддийлаштуруш, ишчанлиқ активлиқни вә риқабәтчиликни рәғбәтләндүрүш нуқтәий нәзәридин Селиқ кодексини тәптиш қилиш керәк.
Кичик вә оттура тиҗарәтни қоллап-қувәтләшкә диққәтни җәлип қилиш зөрүр. Тиҗарәтни жүргүзүш үчүн яхши шараит яритиш – йәнә бир вәзипә. Тиҗарәтчиликни қоллап-қувәтләшниң принцип җәһәттин йеңи тәңшәш сәяситигә асасланған механизмлирини ишләп чиқиш тәләп қилиниватиду. Мән тиҗарәтни ечиш вә жүргүзүш бойичә хираҗәтни хелә төвәнлитидиған әң бешидин тәртипкә кәлтүрүшкә көчүш тапшурмисини бәрдим.
Мән 2020-жилниң ахирида тегишлик пәрманни имзалидим. Униңға мувапиқ Һөкүмәт муһим қанун лайиһисини тәйярлаватиду, у 2021-жилниң июнь ейида Мәҗлискә тәғдим қилиниду. Депутатлардин мәзкүр қанун лайиһисини тиҗарәтчиләр хаһишини вә җамаәтчилик мәнпийәтлирини һесапқа алған һалда, һәртәрәплимә қарап чиқишни илтимас қилимән.
Андин кейин. Биз дөләтниң мүлүк егиси вә тәртипкә кәлтүргүчи ролини азайтишимиз лазим. Илгири башланған хусусийлаштуруш программисини давамлаштуруш вә аяқлаштуруш, квазидөләт секториниң вәзиписи билән ролини қайта қарап чиқиш керәк.
Әмгәк базириниң җошқун өзгириватқанлиғини һесапқа алған һалда, ишчи күчиниң ихтисатниң үнүмдарлиғи төвән секторлиридин ишләпчиқириш хелә үнүмлүк секторлириға өтүшини рәғбәтләндүрүш зөрүр. Буниң үчүн мәмликәтни индустрияләштүрүшниң дәсләпки басқучини тамамлаш тәләп қилиниду.
Илгири ейтқинимдәк, мәмликитимиз санаити әвришим вә еқимдики өзгиришләргә мас болуши керәк. Шуңлашқа «Санаәт тоғрилиқ» қанунни қобул қилиш алаһидә әһмийәткә егә болуватиду. У шундақ қанунниң асаси болмаслиғи керәк. Униңда елимиз бизнесини қоллап-қувәтләш вә рәғбәтләндүрүшниң ениқ чарилирини, әмәлий механизмлирини көздә тутуш шәрт. Бу қетим сайланған депутатларниң көпчилиги чоң әмәлий тәҗрибигә егә. Шу тәҗрибә мошу қанун лайиһисини ишләп чиқишқа толуқ сәпәрвәр қилиниду, дәп ойлаймән.
Умумән, системилиқ өзгиришләр давамлаштурулиду. Биз уларни Ислаһатлар бойичә алий кеңәшниң 29-январьда өтидиған мәҗлисидә тәпсилий муһакимә қилимиз. Асаслиқ йөнилишләр бойичә қарарлар қобул қилиниду. Дөләт планлашниң принцип җәһәттин йеңи системисини, Мәмликәтни тәрәққий     әткүзүшниң 2025-жилғичә бәлгүләнгән йеңиланған миллий планини, шундақла дөләт башқурушниң йеңи концепциясини мақуллаш көздә тутулмақта.
Қобул қилиниватқан һөҗҗәтләрниң кәңкөләмликлигини вә муһимлиғини һесапқа алғанда уларни әмәлгә ашурушниң тегишлик қанун асасини ишләп чиқиш тәләп қилиниду. Мениң тапшурмамға мувапиқ, Һөкүмәт биринчи йерим жиллиқниң ахириғичә дөләт программилириниң Миллий лайиһиләргә өзгиришини тәминлиши керәк.
Мошу иш даирисидә программилиқ һөҗҗәтләргә Nur Otanниң сайлам алдидики платформисида оттуриға қоюлған тәшәббусларни қошушниң зөрүр екәнлигини алаһидә тәкитлигүм келиду. Партия тәклип қилған чариләр билән яндишишлар қолға елинип, әмәлгә ашурулуши керәк. Һөкүмәт Парламентқа өткән башқа партияләрниң программилиридин конструктив тәклипләрниму диққәт билән үгинип чиқиду. 
Төртинчи. Территория вә кәңлиги нуқтәий нәзәридин мәмликәтниң тәңпуң тәрәққий етиши. Буниңда диққәт барлиқ регионларни бирпүтүн ихтисадий     кәңликкә бағлаштуруватқан муһим саһаларни тәрәққий әткүзүшкә җәлип қилиниду. Транспорт, энергетика вә рәқәмлик инфрақурулум шу җүмлидин. Биз башқурулидиған урбанизацияни һесапқа алған һалда тәрәққият мәркәзлирини системилиқ илгирилитишкә барлиқ күчни сәрип қилимиз. Нәтиҗидә регионларни, шәһәрләрни, наһийәләрни вә йезиларни өзара қошидиған инфрақурулум яхшилиниду. 
Йеңи үлгиләргә мувапиқ биз 3500дин ошуқ йезини йеңилаймиз. Җумһурийәтлик әһмийәткә егә йолларниң йүз пайизи вә әтраптики аһалилиқ пунктлар үчүн таянч һесаплинидиған һәрбир йезиға апиридиған йоллар җөндилиду.
Йәрлик өзини өзи башқурушни техму мукәммәлләштүрүш үчүн бюджет җәриянлирини аддийлаштуруш вә вакаләтлик һәм иҗраий органларниң мустәқиллигини ашуруш муһим. Шуниңға бағлиқ мән төвәндики мәсилигә мәслиһәтләр депутатлириниң диққитини җәлип қилған болар едим. Силәрниң актив мәвқәңлар сайлиғучилар мәнпийәтлирини қоғдайдиған сүпәтлик вә салмақлиқ қарарларниң қобул қилинишиға ярдәм қилиши керәк. Өзгиришләрниң оператив вә утуқлуқ жүргүзүлүши җай-җайлардики ишниң нәтиҗидарлиғиға беваситә бағлиқ.
Бәшинчи. Сәясий йеңилаш – Қазақстандики асасий ислаһатларниң бири. Бу йеңилашниң асасий принципи – умуммиллий диалог вә разимәнликкә таянған һалда барлиқ өзгиришләрни эволюциялик йол билән әмәлгә ашуруш.
Өткән жили әмәлгә ашурулған сәясий ислаһатларниң биринчи қисми партияләргә йеңи имканийәтләрни бәрди вә мәмликәтниң демократик тәрәққиятиға түрткә болди. Болуп өткән сайлам сәясий риқабәтчиликниң ашурулушиға иҗабий тәсир қилди. Мәҗлис вә мәслиһәтләргә квалификациялик һәм абройлуқ кишиләр кәлди. Буни партиявий тизимда аяллар вә яшлар үчүн 30 пайизлиқ квота бәлгүләш түпәйли қолға кәлтүрүш мүмкин болди.
Мәслиһәтләр сайлимида тәң үлүшлүк системиниң җарий қилиниши регионларда партияләрниң активлиғини ашурди. Шундақла җай-җайларда гражданларни сәясий җәриянға толуқ дегидәк җәлип қилиш үчүн шараит яритилди.
Парламентлиқ оппозиция институти кичик сәясий күчләр ролини хелә күчәйтиватиду. Шундақ қилип, биз мәмликәттә көппартиявийликниң тәрәққий етишигә вә парламентаризмниң күчийишигә хелә күч бәрдуқ.
Йәнә бир муһим қәдәм – йеза һакимлирини сайлаш. Бийил айрим йеза округлирида сайлам өтиду. Биз әң төвәндин тартип йәрлик өзини өзи башқуруш системисини мустәһкәмләш нийитидә. Бу наһайити муһим мәсилә. Шуңлашқа йеза һакимлириниң алдики сайлимидин кейин наһийә һакимлирини сайлашқа көчүшкә болиду.
Бирақ биз буниң билән тохтап қалмаслиғимиз керәк. Гражданларниң сәясий системини мустәһкәмләшкә, қарарларни қобул қилиш җәрияниға тәсир қилишини күчәйтиш үчүн йеңи интилиш керәк. Ислаһатларниң иккинчи қисмини ишләш вақтида бу йөнилиштә чоң иш әмәлгә ашурулиду. Уларда барлиқ партияләрниң, җүмлидин Парламентқа өтмигән сәясий күчләрниң тәклиплири һесапқа елинди, келәчәктиму шундақ болиду. Шундақла Миллий кеңәш әзалириниң һәм башқиму абройлуқ мутәхәссисләр билән паалийәтчан гражданларниң идеялири, тәшәббуслири һесапқа елинди.
Биз һәммимиз мәзкүр сайлам алдидики кампанияниң карантин чәклимилиригә қаримай, нәқәдәр актив өткәнлигиниң шаһиди болдуқ. Айрим партияләр Мәҗлистә вә мәслиһәтләрдә авазидин айрилди. Уларниң һәрбиридә мәлум саһани яхши билидиған билими яхши, квалификациялик гражданлар бар. Улар Парламентниң жуқури минбиридин һәл қилиш керәк болған нурғунлиған муһим мәсилиләрни өз вақтида вә тегишлик дәриҗидә көтириватиду. Әгәр шундақ партияләрниң вәкиллири Парламентқа өтүп, униңда муназирини қизитқан болса, бу умумий иш үчүн пайдилиқ болар еди. Улар қанун чиқириш ишиниң сүпитигә салмақлиқ һәссә қошуватиду.
Биз сәясий партияләрниң Мәҗлискә өтүш үчүн басқучни 7 пайиздин 5 пайизғичә төвәнлитишимиз зөрүр. Мундақ қарарни қобул қилиш вақти кәлди, чүнки мундақ қаидә рәсмий ройхәткә елинған партияләрни алдики сайламға қатнишишқа дәвәт қилиду. Униң үстигә бу мәмликәттә сәясий риқабәтчиликни ашурушқа ярдәмлишиду. Бу тәшәббус дөләт сәяситини әмәлгә ашурғанда хәлиқниң пикрини толуқ дегидәк һесапқа елиш вә җәлип қилиш имканийитини бериду.
Келәчәктә партия әзалириниң тизимини тәстиқләш вә шуниңға бағлиқ болған башқа җәриянларни онлайн-шәкилдә өткүзүшкә болиду. Бу мәхсәтләр үчүн электронлуқ һөкүмәт имканийитини пайдилиниш керәк.
Силәр билисиләрки, Парламентниң қанун чиқириш билән бирқатарда назарәт қилиш вәзиписиму бар. Мошу муһим һоқуқни нәтиҗидарлиқ пайдилиниш заманивий қазақстанлиқ парламентаризмниң институционал асасини җиддий мустәһкәмләйду. Бу мениң «Күчлүк Президент – тәсирлик Парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» сәясий формуламға уйғун келиду. Депутатлар һәрқачан қәтъийлик көрситиши, хәлиқ мәнпийитини әмәлдә қоғдиши керәк.
Алтинчи. Гражданлиқ җәмийәт вәкиллириниң паалийәтчанлиғини ашуруш, яшлар сәяситини мукәммәлләштүрүш вә хәйрихаһлиқ паалийәтни қоллап-қувәтләш. 
Силәр билисиләрки, жилниң бешида мән «Җәмийәтлик кеңәшләр паалийитиниң мәсилилири бойичә бирқатар қанун һөҗҗәтлиригә өзгиришләр билән қошумчилар киргүзүш тоғрилиқ» қанунни имзалидим. Шуниң арқилиқ җәмийәтлик кеңәшләрниң вакалити хелә күчәйди. Гражданлиқ паалийәтчанлиқни ашуруш йолида йәнә бир муһим қәдәм ташланди.
Һазир «Җәмийәтлик назарәт тоғрилиқ» қанун муһакимә қилиниватиду. Биз шундақла онлайн-петицияләр тоғрилиқ институтни қануний дәриҗидә тәстиқлишимиз керәк. Бу тәшәббусларниң мәхсити – дөләт паалийитиниң нәтиҗидарлиғини ашуруш, гражданлиқ җәмийәтни қарарларни қобул қилишқа җәлип қилиш.
Асасий вәзипиләрниң бири – дөләт яшлар сәясити саһасидики қанунни мукәммәлләштүрүш. 2020-жили Һөкүмәт яшларни қоллап-қувәтләш бойичә комплекслиқ планни қобул қилди. «Тәуелсіздік ұрпақтары» миллий лайиһиси, дөләт яшлар сәясити вә пидаийлиқ паалийәт тоғрилиқ қанунлар ишлиниватиду. Депутатлар «яшлар үчүн иҗтимаий хизмәт» чүшәнчисини қануний рәсмийләштүрүши лазим. Дуниявий әмәлиятқа мувапиқ Қазақстанда Яшларни риваҗландуруш индексини җарий қилиш керәк. Шуниң асасида йәрлик иҗраий органларниң яшлар сәяситини әмәлгә ашуруш бойичә иши баһалиниду.
Шундақла асасий йөнилишләрниң бири – хәйрихаһлиқ паалийәтни системилиқ қоллап-қувәтләш. Бу саһадики рәғбәтләндүрүш чарилири аддий вә ениқ болуши керәк. Шуниң билән бир вақитта хәйрихаһлиқ паалийәткә вә пидаийлар лайиһисигә қатнишиватқан бизнес вәкиллири билән җисманий шәхсләргә түрлүк имтиязлар берилиши лазим.
Йәттинчи. Бизниң асасий мәхсәтлиримизниң бири – инсан һоқуқини қоғдаш. Буниңда гражданларниң сайлаш әркинлигини толуқ тәминләш муһим. Дуниявий әмәлиятта адәмниң қандақту-бир сайламға келишмәйдиғанлиғини яки барлиқ намзатларға қарши екәнлигини қануний изһар қилиш һоқуқи кәң тарқалған. Альтернатив пикир яки һәммисигә қарши аваз бериш чүшәнчиси биз үчүн нормиға айлиниши керәк. Шуңлашқа барлиқ дәриҗиләрдики сайлам бюллетеньлириға «һәммисигә қарши» дегән қурни киргүзүш керәк. Бу тәшәббус гражданларниң сайлам һоқуқини қоғдаш үчүн шараит яритиду. Сайлиғучиниң һечкимни сайлимайдиғанлиғини рәсмий изһар қилиши сайлам әмәсму?
Инсан һоқуқини қоғдаш саһаси пәйдин-пәй мукәммәлләштүрүлүши керәк. Уни институционал рәвиштә вә тәшкилий җәһәттин мустәһкәмләш зөрүр. Мәсилән, биздә омбудсмен институти бар. Бирақ һазирчә у өз ихтидарини толуқ дәриҗидә көрсәтмәйватиду. Шуңлашқа йеқинқи вақитта биз «Омбудсмен тоғрилиқ» мәхсус қанун қобул қилишимиз лазим. Бу қанун институт паалийитини барлиқ йөнилишләр бойичә тәртипкә кәлтүриду. Тегишлик мутәхәссисләрсиз вә тәшкилий ишларни жүргүзмәй туруп омбудсмен паалийитини қануний җәһәттин тәминләш тәс.
Инсан һоқуқиға мунасивәтлик асасий проблемилар регионларда байқалмақта. Йәрлик һакимийәт орунлириға нурғун шикайәтләр келип чүшүватиду. Шуңлашқа биринчи новәттә регионларда омбудсмен институтини күчәйтиш керәк. Инсан һоқуқи бойичә вәкил аппаратини мустәһкәмләш лазим.
Шуниң билән биллә биз бала һоқуқини қоғдаш бойичә кәң мәсилиләр даирисини һәл қилишимиз керәк. Балилар бехәтәрлигини тәминләш, балилар арисида өзигә өзи қәстәнлик қилиш һәм буллингниң алдини елиш үчүн дөләт назаритини күчәйтиш вә нәтиҗидар механизмларни көздә тутуш лазим.
 Алаһидә күтүмгә муһтаҗ балиларни инклюзивлиқ риваҗландуруш проблемисини диққәттин чәттә қалдурушқа болмайду. Билим бериш мәһкимилиридә тегишлик паалийәтниң нәтиҗидарлиғини ашуруш үчүн нормативлиқ базини вуҗутқа кәлтүрүш - кечиктүрүшкә болмайдиған вәзипиләрниң бири болуп һесаплиниду. Жуқури иҗтимаий әһмийәткә егә мундақ мәсилиләрни һәл қилиш - пәқәт дөләт органлириниңла вәзиписи әмәс. Бу ишта пүткүл гражданлиқ җәмийәтниң қатнишиши керәклигини һәммимиз чүшинишимиз шәрт.
Тәклип қилинған тәшәббуслар – һазир күн тәртивидә туруватқан узақ муддәтлик иҗтимаий-ихтисадий, сәясий ислаһатларниң бир қисмила. Уларниң көпчилиги бойичә тегишлик қанун лайиһилири муһакимә қилиниватиду. Депутатларниң бу ишқа паал қатнишиши вә Һөкүмәт билән конструктив мунасивәтләрни түзүши зөрүр, дәп һесаплаймән.
Мениң асасий мәвқәм – җәмийәттики барлиқ актуал мәсилиләр, һәммидин авал, Парламентта муһакимә қилиниши керәк. Җамаәтчилик вәкиллири вә экспертлар қанун лайиһилирини тәйярлашқа һәммидин актив қатнишиши лазим. Гражданларниң наразилиғини билдүрүши мүмкин болған талаш туғдуридиған мәсилиләр бойичә нәтиҗидарлиқ әкси алақини орнитиш -  асасий тәләпләрниң бири болуп һесаплиниду.
Парламент алдида икки муһим вәзипә туруватиду – бу сүпәтлик қанунларни қобул қилиш вә муһим проблемиларни һәл қилиш.
Умумән, мәмликәтниң қанун чиқириш системисини комплекслиқ мукәммәлләштүрүш зөрүр. Қанун нормилирини ишлигәндә шәхсий мәнпийәтләрни үстүн қоюшни йоқитиш керәк. Силәр һәммидин авал сайлиғучилар тәләплиригә әмәл қилип, барлиқ ховуп-хәтәрләрни аҗритивелишиңлар керәк. Депутатлар һәрқачан җәмийәттә йүз бериватқан нәрсиләргә диққәтчан болуши лазим.
Парламент – иш қайнап турған муһит, у мәмликәт мәнпийәтлиригә халис хизмәт қилиду. Хәлқимизниң биздин иҗабий өзгиришләрни күтүватқанлиғини дайим әстә тутуш лазим. Шуңлашқа қарарларни қобул қилғанда чоң җавапкәрлик көрситиш зөрүр. Барлиқ планлиримизниң утуқлуқ әмәлгә ашурулуши үчүн биз бир кишидәк ишлишимиз шәрт.
Биз бирлишип барлиқ қийинчилиқларни йеңип чиқимиз вә чоққиларни егиләймиз! Адаләтлик вә гүлләнгән Қазақстанни бирлишип қуримиз! Биз муқәддәс қәдрийәтлиримизни көзниң қаричуғидәк сақлиған һалда, бәркамал келәчәккә биллә кетип баримиз! Һәммиңларға техиму чоң утуқларни тиләймән! Вәтинимизниң парлақ келәчиги силәрниң утуқлириңларға беваситә бағлиқ. Пүткүл хәлиқ силәргә чоң үмүт-ишәнчә билән қараватиду. Силәрниң уни шәрәп билән ақлайдиғиниңларға үмүт қилимән.
Диққитиңларға рәхмәт!