• Әхбаратлар еқими
• 17 Ақпан, 2021

Атаманниң завали: ривайәт билән һәқиқәт

Дөләтлик әһмийәткә егә Яркәнт операциясигә – 100 жил
 

(Давами. Беши 5-6-санларда).

 Бу тоғрилиқ Шинҗаңдин Вәтинигә қайтип кәлгән эмигрант В.Мищенкому язиду: «Атаманни йәргә тапшурғандин кейин, һәптә өтмәй униң қәбрини кимду-бирлири қайта ечип, мурдиниң бешини кесивапту. Қанхорға у баш бехәтәрлик хадимлири гөрүгә алған өзиниң аилисини қутулдуруп қелиш үчүн Пәвқуладдә комиссияниң алдида тапшурминиң орунланғанлиғини көрситидиған дәлил сүпитидә керәк болған». Мошу вақиәни ейтип  келип, «Шу күнлири Сүйдүңдә штабқа бир җасусни тирик тутуп елип кәлгән адәмгә — 5000, әнди өлүк җасус үчүн 3000 алтун рубль берилиду дәп елан қилинғанлиғини” язиду.
...1921-жили 11-февральда Ташкәнттин Пүткүлроссиялик Мәркизий Иҗраий Комитети Түркстан комиссиясиниң вә РСФСР Хәлиқ Комиссарлири кеңишиниң рәиси, Түркстан фронти Һәрбий инқилавий кеңишиниң әзаси Григорий Сокольниковниң намиға, көчәрмиси РКП(б) Мәркизий Комитетиға, төвәндикидәк телеграмма әвәтилди:
«6-февральда коммунистларниң Яркәнт топи арқилиқ әвәтилгән адәмләр генерал Дутовни вә униң ярдәмчиси билән атаманниң шәхсий муһапизәтчилиридин икки казакни төвәндә тәсвирләнгән әһвалда өлтүрди. Операциягә рәһбәрлик қиливатқан адәм Дутовниң бөлмисигә кирип, униңға хәт сундидә, пурсәтни пайдилинип, икки қетим етип Дутовни вә үчинчи оқ билән униң ярдәмчисини етивәтти. Чекиниш үчүн қалдурулған иккиси оқниң авази чиққан өйгә интилған атаманниң шәхсий күзитидики икки казакни өлтүрди. Бизниң адәмләр бүгүн аман-есән Яркәнткә қайтип кәлди».
 Мошу йәрдә мону бир әһвалға тохтилип өтәйли. У жуқурида тәкитләнгән телеграммида пайдиланған «операциягә рәһбәрлик қилған адәм Дутовниң бөлмисигә кирди» дегән сөзләр. Мошу қурлар тәтқиқатчиларда: «Бу ениқ ким болған?» дегән соални пәйда қилиши ениқ. Бу йәрдә йәни дәсләпки телеграммида фамилияниң ейтилмаслиғини, бизниң оюмизчә, шу пәйттики наһайити мәхпий өткән җавапкәр оперециягә қатнашқан адәмләрниң вә уларниң аилә әзалириниң һаятиға ховуп пәйда болуштин сақлаш чариси дәп чүшәнгинимиз тоғра. Амма... һә, амма, икки ай өткәндин кейин тәйярланған иккинчи һөҗҗәттә дөләтлик әһмийити зор мошу чарә-тәдбиргә кимниң «беваситә рәһбәрлик қилғини», кимниң «беваситә қатнашқанлиғи» ениқ көрситилгән. У һөҗҗәт Ташкәнттин жуқуридики тапшурмини орунлиғучиларни мукапатлаш тоғрилиқ әвәтилгән буйруқ еди. Униңда мундақ дейилгән:
«МӘХСУС АДРЕСҚА. МҮМКИНҚӘДӘР МӘХПИЙ. Түркстан өлкисидики ВЧК Вакаләтлик вәкилиниң №44 буйруғидин көчәрмә. 1921-жил, 12-апрель. Ташкәнт шәһири.
Ғулҗида атаман Дутовни уҗуқтурушни беваситә уюштурғанлиғи үчүн Қ.Чанышевни ВЧК намидин «Дутовни уҗуқтурушқа беваситә рәһбәрлик қилғанлиғи үчүн» дегән йезиғи бар алтун саат билән мукапатлаймән.
Атаман Дутовни уҗуқтурушқа беваситә қатнашқанлиғи үчүн ВЧК намидин М.Ғоҗамияровни нәқ мошундақ йезиғи бар алтун саат билән мукапатлаймән.
Атаман Дутовни уҗуқтурушқа беваситә қатнашқучилар сүпитидә М.Байсымақовни, Й.Қадировни, Ә.Һошурбақиевни ВЧК намидин «Дутовни уҗуқтуршқа беваситә қатнашқанлиғи үчүн» дегән йезиғи бар күмүч саат билән мукапатлаймән.
ВЧКниң Түркстан өлкисидики вакаләтлик вәкили Я.Петерс».
Мошу қийин вә җавапкәр тапшурмини орунлашқа қатнашқан башқиларға болса, исимлири йезилған қурал вә мукапат қәғәзлири тапшурулди.

5. Тәғдир

Қанхор атаман Александр Дутов, уни уҗуқтуруш бойичә кеңәш чекистлириниң мәхпий плани вә у операцияни орунлиған батур йәттә жигитниң қәйсәрлиги тоғрилиқ аз йезилмиди. ХХ әсирниң иккинчи йеримида вә ХХІ әсирниң дәсләпки онжиллиғида нурғунлиған тәтқиқатлар, мақалилар вә топламлар йоруқ көрүп, тарихий-бәдиий фильм чүширилди. Амма шуларниң һәммисидә бир нәрсә нәзәрдин сирт қалди. Унтулуп қалди. У: «Әҗәл еғизиға атланған шу әзимәтләр қачан, қәйәрдә, қандақ муһитта дунияға кәлгән еди? 1917 — 1918-жиллардики инқилап, гражданлар уруши пәйтидә булар ким болған? 1921-жилдики өзлири үчүн қиямәтниң нәқ өзи болған мошу операциядин аман кәлгәндин кейин бу қәйсәрләрниң тәғдири қандақ болди? Улардин әвлат қалғанму? Қалса қәйәрдә туриду, ата-бовилири һәққидә улар немә дәйду?» дегәнгә охшаш соалларға җавапниң йоқлуғини ейтқан болар едуқ. Жуқуридики бапларда һекайә қилинған вақиәниң давами сүпитидә, һөрмәтлик оқурмән, биз мошу камчилиқниң орнини толтурушқа тиришип көрдуқ. Шундақ қилип...
 Дәсләп һекайини Қасымхан Чанышевқа мунасивәтлик һөҗҗәтләрдин башлайли. У 1898-жили дунияға кәлгән. Миллий бехәтәрлик комитетидики Мәхсус дөләтлик мәркизий архивниң рәһбири Е.Бахмутованиң бизгә бәргән мәлуматларға асаслансақ, у Йәттису өлкисидә туғулған. Дадиси – қазан татари, князь Мухамедғали Чанышев. ХХ әсирниң бешида Яркәнттә турған бу кишиниң Ташкәнт вә Ғулҗида чоң фабрикилири билән терә һәм жуңни қайта ишләйдиған карханилири болған. Техи гөдәк вақтида Қасымхандин: «Чоң болғанда ким болисән? дәп сориғанда, “Кәмбәғәлләргә ярдәм бериш үчүн мону фабрикиларда нурғун пул тапимән», дегән екән.
 У гимназиядә оқуди. 1917-жили Октябрь инқилави пәйтидә бирдин Кеңәш һөкүмити тәрипигә өтти. Буниңға акиси Аббас қарши болиду. Бирақ яш жигит уни тиңшимайду. Шундақ қилип, рус тилини яхши билидиған, саватлиқ, кәмтар, сумбатлиқ жигитни йәрлик ЧК Яркәнт шәһәрлик милициясиниң башлиғи қилип тайинлайду. Шуниңдин үч жил өткәндин кейин униң атаман Александр Дутовни уҗуқтуруш бойичә топқа рәһбәрлик қилғинини билимиз. Миллий бехәтәрлик комитетиниң архивида Қасымхан Чанышевниң бу операциягә алақиси болғанлиғи мону рәсмий һөҗҗәтләр билән дәлиллиниду. Улар: ВЧК Вакаләтлик вәкилиниң 1921-жили 14-апрель күни №1883 гуванамиси; Түркстан фронтиниң Алмутидики тиркәш бөлүми рәһбириниң 1921-жили 20-майда йезилған №800 хети; ГПУ президиуминиң 1924-жили 4-августта бәргән №54794 грамотиси вә Қасымхан Чанышевни алтун саат билән мукапатлаш тоғрилиқ ГПУ рәисиниң орунбасариниң қоли қоюлған №214365 ениқлима. 
 Мошуларниң ичидә иккинчи һөҗҗәткә тохтилип өтәйли. Биринчисидики мәтин мундақ: «Гуванамә. Униң егиси Чанышев Қасымхан йолдаш 1921-жили 6-февральда умумҗумһурийәтлик әһмийити бар актни әмәлгә ашуруп, бирнәччә миң адәмниң һаяти билән әмгәкчи хәлиқниң хатириҗәмлигини қанхор бандилар һуҗумидин сақлап қалди. Шуңлашқа бу йолдашқа Кеңәш һакимийити тәрипидин сәгәк алақә тәләп қилиниду вә мошу йолдашни Вакаләтлик вәкилниң рухситисиз қамаққа елишқа болмайду. ВЧКниң Түркстан Җумһурийити территориясидики Вакаләтлик вәкили Я.Петерс. 1921-жил, 14-апрель. №1883. Ташкәнт».
Әнди иккинчи һөҗҗәткә диққәт бөләйли. Униңда мундақ дәп йезилған: «Һөрмәтлик вә қиммәтлик Қасымхан Чанышев йолдаш! Сизниң ақгвардиячи атаман Дутовни уҗуқтуруштики әрлигиңиз билән йәкүнләнгән инқилап алдидики батурлуғиңиз билән мәғрурлинимиз. Келәчәктиму мошундақ ишларни әмәлгә ашуридиғиниңизға ишәнчимиз камил. Сизниң сиңәргән жуқуридики әмгигиңизни мукапатлашқа һазирқи пәйттә имканийәт аз екәнлигини әстә тутуп, №5353 үчсистемилиқ карабинни мениң шәхсий намимдин вә мениң рәһбәрлигимдики тиркәш бөлүми рәһбәрлиги намидин қобул қилишиңизни сораймән. Бу әрзимәс соға бирлишип әмәлгә ашуруватқан ишимиздин хатирә болуп қалсун. Коммунистлиқ салам билән: Түркстан фронтиниң Алмутидики тиркәш бөлүминиң башлиғи Пятницкий. 1921-жил, 20-май. №800».
 Мана, мошу һөҗҗәтләрдә қәйт қилинғинидәк, дөләтлик әһмийәткә егә операцияни орунлиғучи топқа рәһбәрлик қилған адәм униңдин кейин қәйәрдә, ким болуп ишлиди? Тәғдири қандақ болди? Биз уни билимизму? Бу соаларға җавапни қәһриманимизниң қизи Неля Чанышеваниң әслимилиридин тапимиз. Неля 1925-жили туғулған. 60-жиллири Ташкәнт шәһиридики Дөләт бехәтәрлиги комитетиниң мәркизий аппаратида тәрҗиман болуп ишлигән. Неля Чанышеваниң әслимилиридики мәлуматларни өткән әсирниң 90-жиллири Панфилов наһийәлик ички ишлар башқармиси рәһбириниң орунбасари болуп ишлигәндә Яркәнттә турған, һазир Нур-Султан шәһиридә яшайдиған әдлийә пәнлириниң доктори Сарқытбек Молдабаев мундақ баян қилиду: «Қасымхан Чанышев 20-жилларниң ахирида иш бабида Әулиеата өлкисиниң Чу станцияси әтрапидики Новотроицк йезисиға келип ишләйду. 1930-жили у Қирғизстанниң Ош шәһиригә тәклип қилинип, Памир автотранспорт башқармисиниң башлиғи болиду. Бирақ көп өтмәй 1932-жили декабрьда ялған төһмәт билән қолға елиниду. Қолидики «Пүткүлиттипақлиқ Пәвқуладдә Комиссияниң (ВЧК) келишимисиз қамаққа елишқа болмайду» дегән қәғәзгә қаримай, қамаққа елиниду. Түрмидә қийин-қистақларни баштин кәчүриду. Ахири аилисигә «1933-жили 2-майда түрмидин қечип чиқиш һәрикити җәриянида етип өлтүрүлди» дегән хәвәр келиду. Әң яман йери, униң мурдиси аққа йөгәп дәпин қилиш үчүн аилисигә берилмәйду. Пәқәт өлүк ятқан сүрити көрситилиду». 
Қасымхан Чанышевниң аяли 33 йешида тул қалиду. Шуниңдин кейин турмушқа чиқмайду. 1935-жили өзи туғулуп өскән Талдиқорғанға қайтип келиду. 1974-жили 74 йешида вапат болиду.
 Әнди Махмут Ғоҗамияровқа келәйли. Миллий бехәтәрлик комитетиниң архивидики һөҗҗәтләрдә бу қәһриманимиз 1894-жили һазирқи Алмута вилайити Яркәнт шәһиридики уйғур аилисидә туғулғанлиғи ейтилған. Бирақ мошу региондики Алмалы йезисида туғулған Нурымбай Бекқулиев өзиниң «Елорда» нәшриятиға тапшурған қолязмисида уни Ақкәнттә дунияға кәлгән дәйду. Бу Яркәнттин 18 километр жирақлиқта орунлашқан йеза. Йәрлик өлкишунас мошундақ дегәндин кейин Махмутниң балилиқ, яшлиқ чағлири, йәни Октябрь инқилавиғичә пәйттики һаяти тоғрилиқ мәлуматни язғучи Жүсипбек Арыстановниң 1966-жили йоруқ көргән «Суңқар да жерді мекендейді» намлиқ һөҗҗәтлик китавидин тапимиз. Униңда язғучи бизниң қәһриманимизниң шу пәйтләрдә Яркәнт, Көкталда күч синишиш, йәкму-йәкләрдә «мушлишиш» һүнири билән нами чиққан қәйсәр жигит болғанлиғини тәкитләйду. Миллий бехәтәрлик комитетиниң һөҗҗәтлиридә Махмут Ғоҗамияровниң униңдин кейин, ениғирақ ейтқанда, 1918 — 1919-жиллири контрабанда билән шуғулланғанлиғини, кейин болса, уларға қарши күрәшкәнлиги ейтилған. Униң мошу «паалийити» кейин керәк болған. 1921-жили Александр Дутовни уҗуқтуруш операцияси пәйтидә чегариниң у тәрипидики тонушлири униңдин гуманланмиған. Улар униңға: «Бу түнүгүнла әпийүн, көкнәрниң мәхпий содисини қилип жүргән аткәзчиғу» дәп қариған. 
 Биз жуқурида ейтқан операциягә қатнишип, әҗәл ордисидин аман қайтқандин кейин Махмут Ғоҗамияров ВЧК тәрипидин мәхсус мукапат – алтун саат билән тәғдирлиниду. Шу 1921-жили әтиязда ВКП(б) қатариға қобул қилинип, йәрлик кеңәш-егилик ишлириға җәлип қилинишқа башлайду. Уни қәһриманимизниң ЧК хадими, МТС мудири, Яркәнт шәһәрлик кеңәшниң рәиси охшаш хизмәтлиридин байқашқа болиду. 
 Миллий бехәтәрлик комитети архивидики һөҗҗәтләр жуқуридики мәлуматлардин бөләк бизгә төвәндики әһваллардин мәлумат бериду. У Махмут Ғоҗамияров һаятида хейим-хәтәрниң көп болғанлиғи тоғрилиқ мәлуматлар. Униң асасий сәвәви қәйсәр чекистниң атаман Александр Дутовни уҗуқтурған адәм екәнлигини билгән ақ казаклар өчмәнлигидә еди. Улар униңдин қисас елиш үчүн 1921, 1925 вә 1928-жиллири үч қетим сүйиқәстлик уюштуриду. Бирақ Махмут Ғоҗамияров мошуниң һәммисидин аман қалиду. Әпсуслинарлиқ йери, сиртқи күчләрниң мошундақ һарам һәрикәтлиридин йәрлик аһали арисидики ичи тар, һәсәтхорларму чәттә қалмиди. Буниңға бир мисал, у 1936-жили Алмута вилайәтлик партия комитетиға Махмут Ғоҗамияровниң үстидин йезилған әризә. Униңда: «Бу илгири чоң байвәччиләр билән алақида болған. Ишинип жүргән кишилириңиз инқилапқичә Яркәнт, Ғулҗидики атақлиқ бай, биринчи гильдиялик купец Веливай Йолдашевниң туққини» дәп төһмәт қилған. Телеграммини вилайәтлик партия комитети өзиниң бюро мәҗлисидә қарайду. Мәҗлискә қатнашқучилар тәкшүргүчиләрниң сөзлиригә тайинип, «әризидики ейтилғанлар коммунистқа қилинған төһмәт» дегән йәкүн чиқирип, Махмутни җазадин аман елип қалиду.
 Мана мошундақ жүргәндә... һаят өз қелипида өтүватқанда, йәни 1937-жили 1-январьда Махмут Ғоҗамияровниң аилисидә паҗиә йүз бериду. У ақлар атаманиниң тирик қалған шериклири йәрлик аһали арисидики синипий дүшмәнләрни пайдилинип, шуларниң ярдими билән өйигә от қоюши еди. Шуниң ақивитидә өч алғучилар түндә келип, қәһриманимизниң аяли билән 9 яшлиқ қизини боғузлаветиду. 13 яштики оғли болса, тәсадипи аман қалиду, у шу күни хошна йезиға берип, кино көрүп келиш үчүн анисидин соринип кәткән еди. Махмут Ғоҗамияров болса, шу вақитта командировкида болған. Бу фактлар «Казахстанская правда» гезитиниң 1937-жили 5-апрельдики «Җинайәтчиләр җазаланмиди» дегән мақалидин елинди. У йәрдә: «1937-жили 1-январь күни кечидә Алмута вилайитидики Уйғур наһийәсиниң Мирзоян намидики МТС мудири, шу пәйттә командировкида жүргән Махмут Ғоҗамияровниң аяли вә қизи һайванлиқ билән өлтүрүлди”, дейилгән. – “Коммунист” рәһбәрниң аилисигә қилинған зулум синипий өч елиш факти болуп һесаплиниду вә Уйғур наһийә рәһбәрлириниң тәрипидин әвәтилгән сәясий хаталиқниң ақивити. Ғоҗамияров өзигә қарши сүйиқәстлик тәйярлиниватқанлиғи тоғрилиқ йәрлик органларға бирнәччә қетим әскәрткән. Бу йәрдә гәп униң гражданлар уруши вақтида Кеңәш һөкүмитиниң әшәддий дүшмини Дутовни уҗуқтурушқа беваситә қатнашқанлиғида болуватиду. Шуниңдин бери контрреволюциялик кулаклар билән Дутовниң тирик қалған шериклири Ғоҗамияровтин өч елишқа бирнәччә қетим һәрикәт қилди. Уларниң 1937-жили 1-январь кечисидики қанлиқ җинайити мошуниң дәлили».
 Бу паҗиәлик вақиәни аридин үч ай өткәндин кейин «Известия» гезити язған. Мухбир М.Сувинскийниң 1937-жили 2-апрельда чиққан мақалисини 5-апрельда «Казахстанская правда» гезити көчирип басқан. Униңдин көп өтмәйла Европидики ақ эмигрантлар хәвәрдар болиду. Униңға дәлил – Болғарияниң Варна шәһиридә чиқип турған «Русское слово» нәшридики әхбарат. 1917-жили Вақитлиқ һөкүмәт пәйтидә Ташқи ишлар министри хизмитини атқурған, кейин чәт әлгә көчүп кәткән князь П.Милюковниң шәхсий фондида сақланған жуқуридики гезитниң 1937-жили 23, 24 вә 29- апрельдики «А.И. Дутов» намлиқ мақалисида мундақ дәп йезилған: «...Атаман Дутовниң һазирқи вақиттики тирик достлири уни етип ташлиған (атқан дәп йезилмиған – ред.) қирғизниң (уйғурниң) бири Ғоҗамияровниң аяли билән қизини өлтүрүп, униңдин өч алди».
 Худа көрсәтмисун дәйли. Һаҗәт пәйттә Кеңәш һөкүмитиниң қийин тапшурмисини қорқмай орунлиған, униңдин кейинки течлиқ һаятта пидакаранә әмгәк қилған шәхскә йүз бәргән паҗиәниң еғир чүшкәнлиги ениқ. Әң ямини, ақ казаклар әвәткән җасусниң қолидин қәтл қилинған ана билән қизниң мурдисини йәттә күн давамида дәпин қилинмай қалғанлиғи болди. Вилайәттин органлар хадимлири келип көргичә, мана мошундақ вақиә йүз бәрди. Шуниңға қаримай, қайғулуқ вақиәдин кейинму һаят кәчүрүшкә ирадә тепишни билгән Махмут Ғоҗамияров өзигә ишәш қилип тапшурулған ишларни имканийитиниң йәткиничә атқуруп жүрди. Униң ахирқи хизмити Яркәнт шәһәрлик кеңишиниң рәиси екән. Шу пәйттә униңға қарши йәнә бир зулум башланди. У «хәлиқ дүшмини» дегән төһмәт еди. Бу төһмәт — «йәрлик кеңәш һакимийитини бесивелишқа интилған зиянкәшлик һәрикәт». Мошундақ «пикир билән» Алмута вилайәтлик НКВД үчлиги 1938-жили 19-октябрьда Махмут Ғоҗамияровни ату җазасиға кесиду. Арқисида қалған ялғуз оғли җазаланғандин кейин үч жил өтүп, урушқа әвәтилиду. Архив һөҗҗәтлиригә қарисақ, у бечарә тоғрилиқ «из-тизсиз йоқап кәтти» дегәндин башқа мәлумат йоқ. 
 Әнди мәхпий операциягә, йәни ақ казаклар атаманини уҗуқтурушқа беваситә қатнашқан үчинчи адәм Муқай Байсымақовчу? Бу киши тоғрилиқ немә билимиз? Миллий бехәтәрлик комитети архивида униң 1895-жили Яркәнт тәвәсидики Бурхан йезисида туғулғанлиғи тәкитлиниду. Чала саватлиқ киши екән. Архив һөҗҗәтлири мошундақ десә, йәрлик өлкишунас Нурымбай Бекқулиев өзимиз жуқурида тәкитләп өткән қолязмисида бизниң қәһриманимизниң туғулған вақти 1895-жил әмәс, 1884-жил, әнди туғулған йери Бурхан әмәс, Талды қишлиғи екәнлигини қәйт қилиду. Улар Муқай вә Көдек дегән ака-ини болған. Улар атисидин кичик житим қелип, һәркимгә яллинип һаят кәчүргән. 1912 — 1914-жиллири Ғулҗа шәһиридә атақлиқ бай Һүсәйинбай Мусабаевниң терә заводида ишләйду. 1918-жили Яркәнттә Кеңәш һөкүмити орнайду. Бирақ бу йәрдики һәрбий гарнизонниң шәһәрни һимайә қилишқа, уни тутуп турушқа күчи йәтмәтти. Мәркәздин кәлгән қизил комиссарлар мошу тәрәпни дәрһал байқайду. Шуниңдин кейин қошумчә күчни йәрлик аһали арисидин пидаийлар жиғип, қисқа вақит ичидә шәкилләндүрүшкә, күчәйтишкә интилиду. Шу вақитта әтраптики йезилардики кәмбәғәлләрни жиғиду. Шуларниң арисида Муқай Байсымақов болди. Шундақ қилип, у вә униң тәрәпдарлири Қизил Армияға йезилип, Яков Лаковниң қазақ атлиқ әскәр полкини тәшкил қилиду. Қапал вә Абакумовка үчүн болған җәңләргә қатнишиду. Икки қетим яридар болғандин кейин Яркәнткә кетишкә рухсәт берилип, мошу йәрдики милиция бөлүмигә хизмәткә елиниду. 
 Униңдин кейин ака-ини Муқай, Көдек Байсымақовларниң 1921-жили 6-апрельдики операциягә қатнашқанлиғи тоғрилиқ жуқурида тәкитләп өттуқ. Шуниңдин икки ай өтүп, рәһбәрлириму, аддий хадимлириму бар бир топ, йәни уездлиқ милиция хадимлири Ташкәнткә чақиртилиду. Бу йәрдики мукапатлаш, тәшәккүр ейтиш, һөрмәт көрситиш рәсмийәтлиридин кейин Йәттису тәвәсидин кәлгән милиция хадимлириниң бир топи мошу йәрдә қалдурулуп, Пәрғанә басмичилириниң қурбеши Көрширматқа қарши җәңләргә әвәтилиду. Шуларниң қатарида Муқай Байсымақовму бар еди. Бизниң қәһриманимиз Оттура Азиядики сәпиридин 6 айдин кейин Яркәнткә қайтип келип, милициядики хизмитини давамлаштуриду. Мошуниңдин кейин, һөрмәтлик оқурмән, Муқай Байсымақовқа мунасивәтлик әхбаратлар түгәйду. Амма 1938-жили бир йәрдә тәкитлинидудә, қайтидин йоқ болиду. У – Миллий бехәтәрлик комитети архивидики гувачи сүпитидә җавап елиш пәйтидә сақлинип қалған мәлумат. У йәрдики мәсилә бир мавзуни ениқлашқа, йәни 1921-жилдики ақ казаклар атаманини уҗуқтуруш алдидики әһвал вә операцияни әмәлгә ашуруш пәйтидики вақиәни ениқлашқа беғишланған. Муқай Байсымақовниң шу пәйттики, йәни 1938-жили 12-январьдики ейтип бәргән мәлумати бойичә мәсилә мундақ болған: «Яркәнт милициясиниң башлиғи Қ.Чанышевни («сирт көз үчүн») тутқунға елиштин бир ай илгири М.Ғоҗамияров билән М.Байсымақов ЧКдин А.Дутовни өлтүрүш бойичә тапшурма алған. Бәлгүләнгән вақитта (айда) булар операцияни әмәлгә ашуралмайду. Шу вақитта ЧК бирнәччә адәмни гөрүгә алидудә, Қ.Чанышевни («түрмидин қачуруп») Хитай тәрәпкә әвәтиду. Чегаридин өткәндин кейин у («иккисини тепивелип») қандақ қилип болмисун ақгвардиячиләр атаманини уҗуқтуруп, Кеңәш Иттипақиға қайтип келишни тәклип қилиду. Чүнки, тапшурма орунланмиған әһвалда, улар үчүн ЧКда гөрүгә елинған 8 адәм зәрдап чекидиғини ениқ еди. Униңдин кейин М.Байсымақов төвәндикиләрни ейтип бериду (Планланған операция башлиниду): М.Ғоҗамияров билән М.Байсымақов ақгвардиячиләр генералини өлтүриду. М.Ғоҗамияров А.Дутовни, әнди М.Байсымақов униң үч муһапизәтчисини етиветиду.
 Демәк, бизниң қәһриманимиз 1938-жилғичә һаят болған екән. Униңға жуқуридики НКВД вәкилигә бәргән әхбарити дәлил. Кейинчу? Буниңға җавапни архивлардин әмәс, Муқай Байсымақовниң әвлатлири ейтқан сөзләрдин тапимиз. Уларниң һәммиси аддий әмгәк адәмлири. Яркәнттин анчә жирақ әмәс Алмалы йезисида туриду. 
— Бовимиз 1938-жили Хитайға көчүп кетипту, — дәп башлиди һекайисини қәһриманимизниң нәвриси Турали. — Яз вақти екән. Аилиси билән өтүп, чегариниң у тәрипидики Чилпәңзә йезисиға орунлишипту. 
— Чегара 1934-жили йепилмидиму? Бу тәвәдин у тәрәпкә мәхпий өтүшниң ахирқи вақиәлири 1936-жили тиркәлгәнлиги ейтилиду Қорғас чегара застависиниң новәтчилик журналида. Шуниңдин кейин... һә, шу атимизниң у тәрәпкә өтүп кетишигә немә сәвәп болди? У йәрдә немә қилди, қандақ иш билән шуғулланди?
— У пәйтләрдә чегариниң очуқ яки йепиқ болғанлиғидин хәвиримиз йоқ, — дәп сөзгә арилашти шу пәйттә Муқайниң иккинчи нәвриси Турғанбек. — Бирақ атимизниң шу жили чегаридин өткини раст. Туғулған йеридин кетишкә у кишиниң өзи билидиған ЧК хадимлириниң азийип, әризихорларниң көпийип, «хәлиқ дүшмини» дегән қорқунучлуқ намдин сақлап қалидиған инсанниң чиқмиғанлиғи сәвәп болған. У тәрәптә дукан тутупту. Сода-сетиқ билән шуғуллинип, күн көрүпту. Бу - момимиз Ақдана вә ака-ини дадилиримиз Нурмуқа билән Қашқынбекниң һекайилиридин қалған әслимилиримиз.
 Шуниңдин кейин Турали билән Турғанбек төвәндикиләрни ейтип бәрди. 
Яркәнттин қечип у тәрәпкә өткәндиму Муқай Байсымақовниң һаяти хатирҗәм болмиған екән. Чилпәңзидики дукиниға Сүйдүңниң мәркизий базиридин товар елишқа кәлгәндә, 1918 — 1920-жиллири униң билән биллә аткәзчилик қилған уйғур, туңганларниң бири уни тонуп қалиду. Шундақ қилип, 1921-жилдики вақиәдин кейин уни уюштурғанларни билип, ичидин тит-тит болуп жүргән казакларға йәткүзүп қойиду. Униңдин кейин немә болғанлиғи чүшинишлик. Хәвәрни йәткүзгән хаин мукапатлиниду. Муқай Байсымақов «беқиватқан мелини рус йезисидики адәмләрниң етизлиғиға киргүзди» дегән әйип билән гоминдаң чериклири тәрипидин қамаққа елиниду. 
 — Шуниңдин кейин хелиғичә хәвәр болмиди, — деди мошу йәрдә Турғанбек. — 1946-жили Шинҗаңдики миллий-азатлиқ инқилави ғалибийәт қазанғанда, түрмидикиләр бошитилиду. Мана шу вақитта Ақдана момимизға Шерғали, Болысбек дегән икки киши келип йолуқиду. Улар Үрүмчи түрмисидә Муқай Байсымақов билән биллә ятқанлиғини, җаллатларниң уни уруп өлтүргәнлигини ейтиду. У вақитта биз техи туғулмиған. Әнди 1962-жил һелиму ядимизда. Чегаридин өтүп, ана жутқа қайтип кәлдуқ. Мошу Алмалы йезисиға орунлашқандин кейин момам Яркәнткә берип, бовимизни көп издиди. 1965-жили Н.Милованов дегән киши келип, бовимизниң оғуллири – бизниң дадилиримиз Нурмуқа вә Қашқынбай билән узақ сөһбәтләшти. Нәтиҗидә – 1967-жили йоруқ көргән «Көрүнмәйдиған мәйдан» топлимидики һөҗҗәтлик очеркқа Муқай Байсымақовниң обризи киргүзүлди. Момам Ақдана шу китапни көрүп, 1973-жили дуниядин өтти.