• Әхбаратлар еқими
• 25 Ақпан, 2021

Атаманниң завали: ривайәт билән һәқиқәт

(Давами. Беши 5,6,7-санларда).

Сөһбәт ахирида саһипханлардин Муқайниң иниси Көдек тоғрилиқ соридим. Сәвәви, ақлар атаманини уҗуқтуруш операциясидики һөҗҗәтләрдә униң исми ейтилған еди. Бирақ кейинки тәғдири намәлум. Турғанбекниң ейтишичә, у киши наһайити чаққан, әҗайип чавандаз жигит сүпитидә хәлиқниң есидә қапту. Әпсус, ағриқчан болған екән. Өйләнмигән. 1935 — 1936-жиллири Сарыөзек станцияси әтрапида дуниядин өтүпту. «Башқа мәлуматларни билмәймиз», деди саһипханлар.
 Әнди ақгвардиячиләр атаманини уҗуқтуруш операциясигә қатнашқанлар ичидики новәттики икки адәмгә тохтилайли. Улар – Әзиз вә Насир Һошурбақиевлар. Дәсләп Әзиз һәққидә ейтип өтәйли. Миллий бехәтәрлик комитетиниң архивида униң 1904-жили уйғур аилисидә дунияға кәлгәнлиги тәкитләнгән. Яркәнттә туғулған. Чала сават болған. 17 яшлиқ қәйсәр жигитниң наһайити ховуплуқ тапшурмини орунлашқа қатнашқанлиғини ВЧКниң уни №6990 күмүч саат билән мукапатлаш тоғрилиқ 1921-жили 6-майдики №2354 ениқлимиси испатлайду. 
 Әзиз Һошурбақиевниң өзиниң ейтишичә,  «Чанышевниң (Ғулҗидики) туққанлириниң илтимаси билән Яркәнттә (сирт көз үчүн) «қамаққа» елинған Қасымханни бошитиш үчүн кеңәш вә хитай һакимийәт даирилири арисидики йезилған хәтләрниң тошиғучиси болған вә (кейин) Хитай тәрәпкә өтүп, вақиә алдида шу йәрдә жүргән Чанышев билән учрашқан». Тәкитләш лазимки, 1921-жили 6-апрель күни таң сәһәрдә «Операцияни башлаңлар!» дәп Яркәнттин Сүйдүңгә хәвәр елип кәлгән нәқ мошу Әзиз Һошурбақиев еди. Әпсуслинарлиқ йери, мошундақ қәйсәр жигитниң һаяти қисқа болған. Өткән әсирниң 20-жиллириниң оттурида өйләнмәйла, ағриқтин вапат болиду. Башқа мәлумат йоқ. 
 Әнди, әксичә, архивта униң акиси Насир тоғрилиқ мәлумат көп. У 1895-жили Яркәнттә туғулған. Кичигидин пишшиқ, һәрикәтчан жигит 1915-жили шәһәрдики интендант Дубининниң қоймисиға қара ишқа елиниду. Бу мошу йәрдики 6-Оренбург казак полкини қурал-ярақ, оқ-дора билән тәминләйдиған мәһкимә еди. 1917-жилдики Октябрь инқилави һарписида Насир Һошурбақиев шәһәрдики телеграф почтисида фельедъегер болуп ишләвататти. Униң буниңдин кейинки тәрҗимиһалини Алмута вилайәтлик дөләт архиви Панфилов наһийәлик шөбисиниң мудири Г.Макаренкониң наһийәлик Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси болған Р.Тохтахуновқа бәргән ениқлимиси толуқтуриду. Униңда: «Насир Һошурбақиев 1918-жилдин башлап, 1920-жил арилиғида Ғәрбий Йәттису фронтида интендантлиқ иш бойичә йәткүзгүчи болди. Шуниң билән биллә 1918-жилдин 1924-жилғичә Яркәнт шәһиридә резидент хизмитини атқурди. Атаман Дутовни уҗуқтурушқа паал қатнашти» дәп йезилған.
 Тохта... тохта. Бу йәрдә резидент чүшәнчисигә диққәт бөләйли, һөрмәтлик оқурмән. Бу немә дегини? Хәлиқара, дипломатиялик ениқлимиларда бу ибаригә «протектораттики тәҗавузчи әлниң вәкили», «агентурилиқ системиниң ишини рәтләйдиған бир әлниң иккинчи бир әлдики адими» дегән чүшәнчиләр берилгән. Әнди С.Ожеговниң «Рус тилиниң луғитидичу?». Униңда мундақ дейилиду: «Резидент – разведкиниң чәт дөләтниң қандақту-бир районидики вәкили». Демәк, Насир Һошурбақиев 1921-жилдики муһим операция алдида Ғулҗа вә Сүйдүң әтрапидики йезиларда орун алмаштуруп жүрүп, алақичи болғанғу. Уни Яркәнт милициясиниң қурулуши вә қелиплишиши тоғрилиқ «Право на истину» намлиқ топламни топлиғучи, әдлийә пәнлириниң доктори Сарқытбек Молдабаев тапқан һөҗҗәтләрдики биз сөз қиливатқан қәһриманимиз тоғрилиқ учришидиған «Қасымхан Чанышевниң шәхсий курьери», «У тәрәптики Насир Һошурбақиевниң хәвири бойичә» дегән җүмлиләр дәлилләйду. Шундақла өлкишунас Нурымбай Бекқулиевниң қолязмисидики мәлуматларғиму диққәт бөлгән тоғра дәп ойлаймиз. У киши Насир Һошурбақиев һаят вақтида униң билән сөһбәтләшкән санақлиқ адәмләрниң бири. Қолязмида мундақ дәп ейтилған: «...Улар қәлъә сиртидики шериклиригә қошулғандин кейин Сүйдүңниң тар кочилири билән чапти. Қәлъә ичидә қалаймиқан чиқип, уларни қоғлиғучилар чиққичә хелила узап кәтти. Өч алғучилар түндә Көкдаланиң қумиға келип йошурунуп үлгәрди. Атаманниң өлгәнлигини ениқлаш үчүн Насир Һошурбақиев Чилпәңзә шәһиридин бир километр жирақлиқтики Дағир дегән қишлақта туридиған Насирғоҗиниң өйигә кәтти». Мошу мәлуматлар бизниң қәһриманимизниң атаман Дутовни уҗуқтуруш операцияси пәйтидә чегариниң у тәрипидә барлиқ разведка ишлирини әмәлгә ашурғанлиғидин дерәк бериду. 1921-жили операциядин кейин Насир Һошурбақиев резидентлиқ паалийитини йәнә 3 жил давамлаштуриду. 1924 — 1929-жиллар арисида Яркәнт чегаричилар отрядиниң егилик ишлири билән шуғуллиниду. 1929-жили «Дехан пахтилиқ» артелини қуруп, 1936-жилғичә шу егиликниң рәиси болуп ишләйду. 1937-жили Яркәнт шәһиридики МТС мудириниң орунбасари хизмитидә жүргәндә «хәлиқ дүшмини» дәп тәқипкә учрайду. Шундақ қилип, «даңлиқ» 58-бапниң 10-А тармиғи бойичә 25 жилға сотлиниду. 1942-жили иккинчи дуния уруши пәйтидә Ақмола лагеридики «хәлиқ дүшмини» дәп аталғанларни әмгәк армиясида ишләш үчүн Орскқа апириду. Насир Һошурбақиев шу йәрдики Никольск комбинатида десятник болуп ишләйду. Бу мәлуматларни бизгә бәргән - униң кәнҗә оғли Әхмәтҗан. У 1948-жили шу Орскта туғулған. Һазир Яркәнттә туриду. Мошуниңдин 5 жил илгири учрашқинимизда Панфилов наһийәлик очилиқ мәһкимисиниң мудири еди. 
— Дадам шу йәрдә, йәни Орскта ишләп жүрүп, 1955-жили һөрмәтлик дәм елишқа чиқти, — дәп гепини давамлаштурди Әхмәтҗан. — Мениң байқиғиним, жутдашлириниң 1937-жилдики хиянитини кәчүргиси кәлмидиму яки башқа нәрсә сәвәп болдиму, әйтәвир, дадамниң жутқа қайтип келишни анчила халап кәтмиди. Мошундақ яшаватқинимизда, йәни 1963-жили Москвадин бизниң аилини издәп язғучи Юлиан Семенов кәлди. У пәйтләрдә униң исми йеңидин тонулушқа башлиған. У кейин «Пароль керәк әмәс», «Баһарниң он йәттә дәқиқиси», «ТАСС мәлум қилишқа вакаләтлик» охшаш китапларни йезип, шөһрәт қазанди. Униң дадам билән узақ сөһбәтләшкини һелиму ядимда. У кетип, көп өтмәйла язғучиниң «Огонек» журналиниң 1963-жили 33-санида «Ақлар атаманиниң завали» дегән һөҗҗәтлик әсәри чиқти. Униңда шу операциягә қатнашқан барлиқ адәмләрниң исим-фамилиялири өзгәртилип, шәртлик түрдә елинған еди. Шуниңға қаримай, йәрлик аһали, холум-хошнилар арисида бизгә нисбәтән сәлбий көз қараш пәйда болушқа башлиди. Бу чүшинишлик еди. Сәвәви, Орск шәһири Оренбург вилайитигә қарайду. Әнди бу йәр бир вақитларда Александр Дутовниң ат ойнитип, шиар товлап, ақ казакларниң атамани болуп тайинланған йәр. Хошнилиримиз шуларниң әвлатлириғу. Шуниңдин кейин астиртин сүйиқәстлик ишлири башланди. Улар язғучи Ю.Семеновниң Москвадин немә үчүн келип, немә тоғрилиқ язғанлиғини йәрлик органларниң  хадимлиридин — уруқ-туққанлиридин аңлиған еди. Бир айдин кейин беқиватқан мозийимизниң қосиғи көпүп өлүп қалди. Буниң бекар әмәс екәнлигини билгән дадам һечкимгә ейтмай он күнгә жүтүп кәтти. Намәлум бир җайға берип кәлгәндин кейин өйүмизни татар қудимизға аманәт қилип тапшурди. Шундақ қилип, һәммимиз поезға олтирип, Қазақстанға атландуқ. Икки һәптә йол жүрүп Яркәнткә кәлдуқ. Бу 1965-жилниң октябрь ейи еди. Шуниңдин бери мошу йәрдә туруватимиз.
— Насир акини жути қандақ қарши алди? Йәрлик һөкүмәт у кишигә яхши қаридиму, дурус қобул қилдиму?
— Дәсләп мону әһвалға тохтилип өтәй. Жуқурида Орскта дадам он күн жүтүп кетип қайтип кәлди дедимғу. Кейин билсәк, у Яркәнткә келип, барлиқ әһвални билип кетипту. Шуниңдин кейинла ана жутиға кетишкә бәл бағлапту. Жутдашлар яхши қобул қилди. Уни билгәнләрниң гувалиқ қилиши билән өзи қурған «Дехан пахтилиқ», кейин «Октябрьниң 40 жиллиғи» аталған миллионер колхозниң һөрмәтлик әзаси болди. Наһийә, вилайәт дәриҗисидики тәнтәнилик мәрасимларниң һөрмәтлик меһмини сүпитидә төрдә олтарди. 1986-жили дуниядин өтти.
 Ахирида мәзкүр операциягә беваситә алақиси бар йәнә икки адәм – Йүсүп Қадиров вә Солтанай Маралбаевқа тохтилип өтәйли. Буларниң исим-фамилиялири 1967-жили йоруқ көргән «Көрүнмәйдиған мәйдан» топлимидики Н.Миловановниң «Қасымхан Чанышев» һөҗҗәтлик әсәридә бар. Уларниң дәсләпкиси Йүсүп Қадировқа кәлсәк, балиси Ақжол дадисиниң 1890-жили Хонихайда дунияға кәлгәнлигини тәкитләйду. У Яркәнттин 40 километр жирақлиқта орунлашқан йеза екән. Әсли исми Йүсүпахун. 1918-жили уездлиқ милициягә хизмәткә елинғанда Йүсүп дәп йезилип қелип, кейин рәсмий һөҗҗәтләрниң һәммисидә шундақ йезилишқа башлиған екән. 1921-жили 6-апрельдики Сүйдүң операцияси пәйтидә бу киши қәлъә сиртидики ярдәмчи топ тәркивидә болған. Вақиәдин кейин һәммиси тарап, йошурунғанда, Йүсүп ака етиздики малчиниң өйини паналайду. Шуниңдин кейин 5-6 күн өткәндин кейин чегаридин аман-есән өтүп келидудә, илгәрки иши – йәрлик милициядә хизмитини давамлаштуриду. 1928-жили Яркәнт наһийәсигә қарайдиған Қоңурөләң тәвәсигә Или дәриясиниң у тәрипидики Қирғизсай, Сүмбә, Қарқарадин йәр авдурулған байларниң маллири кәлтүрүлүп, йеңи артельлар тәшкил қилиниду. Мана шу вақитта Йүсүп Қадиров қой фермисиниң башлиғи болиду. Шу йәрдә қазақ қизиға өйлинип, 1937-жили Рахмитулла, 1939-жили Ақжол, 1942-жили Қасимҗан исимлиқ балилири туғулиду. Улуқ Вәтән уруши жиллири Қоңурөләң колхози кәңийип, униңдин Гвардия дегән айрим егилик бөлүнүп чиқиду. Бизниң қәһриманимиз шу йәргә бригадир болуп бариду. 60-жиллири пенсиягә чиққандин кейин балилири ишләватқан «Бирлик» колхозиға көчүп келип, 1974-жили вапат болиду.
 Мошу мәлуматларни бәргән Йүсүп акиниң оттуранчи оғли Ақжол өзиниң йәттә жиллиқ мәктәпни Айдарли йезисида, он жиллиқ мәктәпни Көкталда тамамлиғанлиғини, 1959 — 1962-жиллири болса, һәрбий сәптә болғанлиғини ейтип бәрди. Шуниңдин кейин иштин қол үзмәй, Алмутидики Йеза егилиги институтини тамамлап, 1970-жилдин 1990-жилғичә «Бирлик» колхозида бухгалтер, 1991 — 1998-жиллири Панфилов наһийәлик селиқ инспекциясиниң башлиғи болуп ишләп, пенсиягә чиқипту. Һазир Яркәнт шәһиридә туриду. 
 Әнди атаман Дутовни уҗуқтуруш бойичә Сүйдүң операциясигә қатнашқучи Солтанай Маралбаев тоғрилиқ ейтсақ, гәпни у кишиниң исми архив вә тәтқиқат материаллирида “Султан” дәп йезилғанлиғидин башлиған тоғра. «Атимизниң әзән қичқирип қойған исмиму, хәлиқни есидики исмиму Солтанай, — дәйду Алмалы йезисида туридиған нәвриси Молот. —Шуңлашқа мақилилар вә китапларда келәчәктә мошундақ ейтилип, мошундақ йезилсекән дегән илтимасим бар».
Яркәнт тәвәсидики ақсақалларниң ейтишичә, Солтанай Маралбаев наһайити қәйсәр, чәбдәс, очи, мәргән, ат қулиғида ойнайдиған чавандаз болған екән. Униңға бу кишини яхши билидиған Жайырбек дегән мөтивәрниң бизниң қәһриманимизниң Ийинтал дегән йәрдә әтиязда ат үстидин йәргә чүширип қойған қамчисини күздә тепивалғанлиғи, у тәрәптики Домбауыл дегән қалмақниң көзиниң қаричуғидәк сақлап олтарған бәйгигә салидиған етини кичик кигиз өйдә тутуп беқиватқанда, униң чаңирақтин төвәнки бәлбеғиға чалма ташлап авдуруп, жүгрүк атни елип қечип, әлгә кәлгәнлиги тоғрилиқ ейтқан һекайилири дәлил болиду. Кеңәш һөкүмити орниғанда йеши чоң болуп қалған пәйти дәп ейтишқа болидиған бу киши 1918 — 1921-жиллири қизилгвардиячиләр билән йәрлик аһалиниң течлиқ һаятиға ховуп туғдурған бандиларға қарши күришиду. Сүйдүңдики атаман Дутовни уҗуқтуруш бойичә операциягә қатнишип кәлгәндин кейин чегара бойидики комотряд тәркивидә болиду. Өлкишунас Нурымбай Бекқулиевниң бу киши тоғрилиқ жиққан мәлуматлирида диққәт ағдуридиған бир эпизод бар. У мошу тәвәдики колхоз қурулушиниң ветерани Нурақын Рамимовниң әслимиси. Гувачи мундақ дәйду: «1927-жили күз пәсли болидиған. Мән, йеза турғунлири Аманжол Ыдырысов вә Муқажан Қорғасбаев, чегаричилар қаримиғидики орман егилигидә ишләвататтуқ. 7-ноябрьда Улуқ Октябрь инқилавиниң 10 жиллиқ тәнтәниси өтүвататти. Мошу мәйрәм һөрмитигә беғишлинип түрлүк оюнлар уюштурулған еди. Шуниңда яғач учиға илинған бир нәрсини етиш болди. Униңға һечким оқ тәккүзәлмиди. Бир вақитта уни Солтанай Маралбаев етип чүшәрди. Мошу мәргәнлиги үчүн Қорғас застависиниң башлиғи Пемуров униңға чегаричилар намидин чирайлиқ хром өтүк соға қилди».
 Һаятниң талай қийинчилиғини көргән Солтанай ақсақал шуниңдин кейинму аттин чүшмигән охшайду. Шу вақитта йеңидин қурулған артельлар ишиға ярдәмлишип жүрүп, 1936-жили вапат бопту. Қәбри Алмалы йезисиниң әтрапида екән. Буни бизгә ейтип бәргән мөтивәрниң нәвриси Молот. Байқиғинимиздәк, мошу йәрдә устазлиқ қилип, узун жиллар давамида мәктәп мудири болған бу кишиниң жуқурида қәйт қилинған әһваллардин башқиму ейтидиған гәплири көп екән. Шуниң бири – атаман Дутовни уҗуқтуруш операциясигә қатнашқан ақсақалниң оғли Муса вә униңдин туғулған Еркинбай, Ауғанбайға мунасивәтлик. Муса өз вақтида Яркәнт тәвәсидә исми тонулған адәм Ш.Байбатшаевниң «Бел-белестер» китавида учришиду. Униңда муәллип: «1919-жилниң иккинчи йеримида уездлиқ, вилайәтлик, йезилиқ вә шәһәрлик ревкомлар тәшкил қилинған пәйт еди... Шундақ йәрлик ревкомниң биринчи рәиси болуп йолдаш М.Солтанаев тайинланди», дегән. Шу Муса 20 — 30-жиллири тәвәдә һәрхил җавапкәр хизмәтләрни атқуриду. Мошу вақит арилиғида айрим-айрим жүргүзүлгән чоң-кичик тәқипләш долқунлирида бәш қетим қамаққа елинип, аман қалған екән. Иккинчи дуния уруши башланғанда, чоң оғли Еркинбай билән җәң мәйданиға атланған. Шиддәтлик җәңләрниң биридә оғли хәвәрсиз жүтүп кетиду. Муса өзи еғир яридар болуп, қайтип келиду. Мошундақ қийин шараиттики тәқипләшниң иккинчи долқунида, йәни 1948-жили Муса Солтанаевниң иккинчи оғли Ауғанбай қамаққа елиниду. Бу вақитта атиниң қолидин пәқәт әризә йезиш, ярдәм сорашла келиду. Шундақ қилип, Муса оғлиниң бегуна екәнлигини ейтип Алмутиға вә Москваға қайта-қайта хәт язиду. Шуниң бири һөкүмәт әзаси, ташқи ишлар министри Молотовниң қолиға тегиду. Мәсилидин хәвәрдар болған министр хәтниң бир тәрипигә: «Иш тохтитилсун!» дәп йезип, имза қойиду. Мошундақ қилип түрмидин чиққан Ауғанбай жутиға кәлгәндә, қош хошаллиқниң үстигә чүшиду. Униң биринчиси, урушта из-тизсиз жүтүп кәткән акиси Еркинбай Мусаевниң Махачкаладики қериндашлиқ қәбирстанлиқта қәбриниң тепилғанлиғи, иккинчиси, кәнҗә инисиниң дунияға келиши еди. «Әгәр Молотов болмиса, оғлум Ауғанбай әркинликкә чиқмас еди. Шуңлашқа мошу һөкүмәт әзасиға болған миннәтдарлиғимни изһар қилиш үчүн кәнҗә оғлумниң исмини Молот қойимән», дегән екән 1948-жилниң әйнә шу соғ күнлиридә Муса Солтанаев. «Мениң исмимниңму мошундақ тарихи бар» дәп сөзини аяқлаштурди биз билән хошлишиветип дала қәйсәри Солтанайниң нәвриси Молот аға.

5.Тоққузинчи, сиз ким?
«Атаманниң завали» намлиқ фильмни ким билмәйду? Бүгүнму уни һәммимиз яхши билимиз. Мана мошу фильмниң иккинчи сериясида бир эпизод бар. У Сүйдүңдин хәтәрлик тапшурмини һаятини тавакәлгә тикип, орунлиған чекистлар Қасымхан Чанышев билән Махмут Ғоҗамияровниң чегариниң әтрапиға һерип-ечип аран кәлгән пәйти. Қараңғу чүшүши билән кона қәбирстанлиқтики йерими өрүлүп кәткән гүмбәзниң ичигә киргәндә, атлири намәлум бириниң келиватқанлиғидин хәвәр берип, қулақлирини мидирлитип, йәрни тепишқа башлайду. Мошу пәйттә: «Қасымхан! Бу мәнғу» дегән терә куртка кийивалған йеши чоң бир кишиниң авази аңлиниду. Ақчачлиқ, бурутлуқ киши чиғлиқтин чиқип: «Қандақ, аман-есән кәлдиңларму?» дәп етидин чүшиду. Улар әндила сөһбәт башлиғанда, шәриқтин чепип келиватқан атларниң авазлири аңлиниду. Бу атаманниң өчини елиш үчүн чиққан ақ казаклар еди. Уларни алдаш үчүн һелиқи чоң киши Қасымханниң баш кийимини алмаштуруп, өзигә кийидудә, йошурун җайдин чиқип, далаға чепип кетиду. Вақиришип келиватқан казаклар шуниң кәйнидин чепип кетиду, хәтәр йоқайду. Мошуниңдин кейин қош чекист атқа минип, йолға чиқиду. 
 Фильмдики мошу рольни ойниған атақлиқ рәссам Әубәкир Исмайиловниң прототипи ким? У: «Шу йәрдики Яркәнт милицияси башлиғиниң орунбасари Әубәкир Жүнүсов» дегән болар едуқ. Һә-ә, биз сөз қилмақчи болған қәһриманимиз Қасымхан Чанышев билән бир мәһкимидә ишлигән шәхс. Йәни, 1919 — 1920-жиллири наһийәлик милициядә бири рәһбәр болса, йәнә бири ярдәмчи болатти. Атаман Дутовни уҗуқтуруш бойичә операция планланғанда, ЧК вәкиллири Әубәкир Жүнүсовқа җавапкәр тапшурмини орунлиғучи мәхсус топ әзалирини чегариниң у тәрипидин аман-есән өткүзүш, қайтқанда уларни күтүвелиш, мүмкинқәдәр бехәтәрликни тәминләш вәзиписини жүклигән. Нәтиҗидә салмақлиқ, көпни көргән бу киши тапшурулған вәзипә һөддисидин шәрәплик чиққан. Буниңға өз вақтида ВЧК тәрипидин операцияни беваситә әмәлгә ашурған топ әзалири билән биллә мукапатлинип, әйнә шу атқурған ишиниң бир қисми жуқурида тәкитләнгән фильмда айрим эпизодқа асас болғанлиғиға дәлил болидиғини ениқ. Бу әмәлгә ашурған ишиниң бир қисми.
 Әубәкир Жүнүсовниң тәрҗимиһалиға кәлсәк, у 1886-жили Алмута вилайитиниң Кегендики Жалаңаш йезисида туғулған екән. 14 йешида Яркәнттики йеза егилиги рус мәктивигә оқушқа чүшүп, уни 1904-жили орманчи мутәхәссислиги бойичә тамамлиған. Икки жил дадиси Ниязбекқа ярдәм бериду. Шуниңдин кейин әмгәк йолини 1906 — 1916-жиллар арилиғида һәрхил ишларда, андин йәрлик һакимийәткә таянған Петров, Нагибин, Галицкий, Исаев, Денякин дегән кишиләрниң мурассәгә кәлтүридиған сотлирида тәрҗиман болуштин башлайду. 
Архившунас Зияда Ижановниң 2001-жили бизгә бәргән мәлуматлириға асаслансақ, Әубәкир Жүнүсовқа мунасивәтлик һөҗҗәтләр асасән Алмута вилайәтлик дөләт архивидики 408-фондниң 2-тизимидики 468-иш билән Қазақстан Җумһурийити Мәркизий архивидики 5-фондниң 8-тизимидики 52-ишта вә 733-фондниң 1-тизимидики 1-ишта сақланған. Шу йәрдики мәлуматлар бойичә, қәһриманимизниң 1916-жилдики миллий-азатлиқ қозғилаңға паал қатнашқанлиғини байқаймиз. Мошу һәрикити үчүн падиша һөкүмити уни 6 жилға сотлайду. Бирақ Ғалҗат билән Чарин болуслуқлириниң хәлқи уни капаләтликкә елип, көп өтмәй арқа сәптики қара ишларға әвәтиветиду. Шундақ қилип, Россияниң Екатеринослав губерниясидики Ветка, Накопный канлирида десятник болуп ишләйду. Падиша тәхттин ғулиғандин кейин жутиға қайтип келип, Яркәнттә тәрҗиман, шәһәрлик иҗраий комитетидики мусулман бөлүминиң кативи, күзәт башлиғи, йәрлик ЧК тәргәвчиси болуп ишләйду. 1920-жили атаман Дутовни уҗуқтуруш бойичә операциягә җәлип қилиниш алдида Әубәкир Жүнүсов Яркәнт милицияси башлиғиниң орунбасари хизмитини атқурувататти. Дөләтлик әһмийәткә егә операция утуқлуқ аяқлашқандин кейин Йәттису ЧКсиниң башлиғи Эйхманс башқилар билән биллә бизниң қәһриманимизниңму әмгигиниң унтулуп қалмаслиғиға алаһидә көңүл бөлгән. Уни бу лавазим егисиниң ВЧКниң Түркстан территориясидики вәкили, ВЦИК әзаси Я.Петерсқа язған хетидин ениқ байқашқа болиду. Шуниңдин кейин һакимийәт орунлири: «...тов Жунусову от 134 КА.1927. 1/ІV. За принятия участия над атаманом Дутовым» дегән йезиғи бар күмүч саат билән үч системилиқ карабинни соға сүпитидә бериду. 
 Пурсити кәлгәндә тәкитләш лазимки, бәзидә адәм үчүн һөҗҗәтләрниң сөзләйдиғини бар. Һә, архивтики қәғәз қәһриманниң толуқ болмисиму умумий обризи һәққидә мәлумат беридиғини ениқ. Җумһурийәтлик Мәркизий архивтики Әубәкир Жүнүсовқа мунасивәтлик һөҗҗәтләрни қараватқинимизда, биз мошундақ һиссиятлар илкидә қалдуқ. У қәйсәр адәм болған. Қолиға алған ишиға бепәрва қаримиған. Һәрқандақ мәсилигә мунасивәтлик өзиниң ениқ пикрини ейтип турған. 1920-жилдин кейин Йәттису губерниялик сотиниң әзаси, Алмута шәһәрлик адвокатлар мәһкимисиниң рәиси хизмәтлирини атқуруватқан пәйтидә өзи язған қәғәзләр, униңға берилгән характеристикилар мана мошундақ пикирләргә асас болиду. Лавазимға қизиқмай, униң қулиға айланмиған ирадилик киши шу дәвирдики һаятта орун алған адаләтсизликләргә қарши аянмай күрәшкән. Бир қетим мундақ вақиә йүз бериду. Әубәкир Жүнүсов Йәттисуниң әң жирақтики нуқтиси Алакөлдә командировкида жүргәндә, тәргәвчи Катков дегәнниң Үржар вә Мақанчи йезилирида йәрлик аһалиға нисбәтән қилған хиянәтлирини ашкарә қилиду. Өзиниң мәсилисини қариған жиғинда улуқ рус шовинизми «ағриғиға» дучар болған әмәлдар тәкәббурлуғини намайиш қилип, гунасини иқрар қилмайду. Һәтта, Әубәкир Жүнүсовни етип ташлашқа интилиду. Шу пәйттә әржүрәк қазақ жигити чәбдәслик билән һәрикәт қилип, униң қуралини тартивелип, өзини һәм өзгиләрни өлүмдин сақлап қалиду. 
 Мошундақ уттур мүҗәз, башқа милләт вәкиллириниң өзиниң қандашлирини бозәк қилиш һәрикәтлиригә нисбәтән қаршилиғи униң дүшмәнлирини көпәйтмисә азайтмиди, әлвәттә. Униң бу ишлирини аңлиған аддий хәлиқ җай-җайлардин келип, ярдәм сорайду. Бу болса, өз новитидә, дөләт җазалиғучи органлирида Әубәкир Жүнүсовқа нисбәтән гуман пәйда қилишқа башлайду. Шуңлашқа йәрлик ОГПУ, НКВД, прокуратура униң һәрбир қәдимини назарәткә алиду. Ақивәттә, 1924-жили ВКП(б) қатарини тазилаш мәвсүмидә у партиядин чиқирилиду. 1926-жили биз жуқурида тәкитлигән мукапат – ВЧК милтиғини Йәттису губерниясиниң ОГПУ бөлүми тартивалиду. Мошу қанунға хилаплиқ қилиш бойичә Ә.Жүнүсов Қазақ АССРниң ОГПУ башлиғи Г.Каширин вә Мәркизий иҗраий комитетниң рәиси Е.Ерназаровқа шикайәт қилиду. Амма нәтиҗә болмайду. ОГПУ хадими Маркович: «Өйүңдә күтүп тур, милтиқни издәватимиз, тепилса қайтуруп беримиз» дәп йолға салиду.
 Шундақ қилип, 1932-жил кириду. Бу пәйттә Әубәкир Жүнүсов Алмута вилайити Кеген наһийәсидики №16 йезида туратти. Төһмәт қилинип, униң өйи, мүлки мусадирә қилиниду. Өзини аилиси билән йәр авдуруш тоғрилиқ қарар қобул қилиниду. Бирақ Алмутида уни билидиған кишиләр арилишип, Кеңәш һөкүмитигә сиңәргән әмгиги әскә елинип, аман қалиду. Әнди 1938-жили болса... Архившунас Зияда Ижановниң мошуниңдин 15 жил илгири бизниң хетимизға язған җававида төвәндикидәк мәлуматлар берилгән: «...Алмута шәһәрлик партия комитетиниң кативи Ыдырыс Көшкинов «хәлиқ дүшмини» дәп қамаққа елинғанда, Әубәкир Жүнүсов уни һимайә қилиш үчүн сот рәисигә «бу адил, таза адәм» дәп ақлашқа тиришиду. Бирақ сот рәиси униң бу сөзини қулаққиму қисмайду. Униң аччиғи келип, үстәлдики сия қутисини елип урмақчиму болиду. Илгиридинла уни өч көргәнләр үчүн бу яхши пурсәт еди. Шундақ қилип, Әубәкир Жүнүсов қамаққа елинип, 4 ай давамида тохтимиған тәргәв вә қийнашларни баштин кәчүриду. Гуналарни иқрар қилмай, һәммигә қарши болған қәйсәрни сот әзалири 1938-жили 5-августта өлүм җазасиға буйруйду. Әпсуслинарлиқ йери, әйнә шундақ шәхсниң Кеңәш һөкүмитини мустәһкәмләштики, ақларға қарши күрәштики әмгиги, вәтиним дәп қилған әҗри етирап қилинмиди.