• Мәшъәл
• 18 Сәуір, 2024

Пәрһат ҒАППАРОВ: «Уларда инсаний хисләтләр қалмайду»

Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Қасым-Жомарт Тоқаев Атыравда өткән Миллий қурултайниң үчинчи олтиришида милләткә ховуп туғдуруватқан, яш әвлатни бузуватқан хәтәрләргә алаһидә тохталди. Шундақ кесәлләрниң қатарида лудоманияни вә синтетикилиқ наркотикни қәйт қилғанлиғи мәлум. «Һәқиқәтәнму, лудомания – течлиқ һаяттики елимизниң бәрикитини бузуватқан ховуп. Биз нәшихорлуққа вә наркобизнесқа қарши күрәшниң комплекслиқ чарилирини қобул қилдуқ. Әнди Һөкүмәт лудоманиягә қарши әйнә шундақ план қобул қилиши керәк. Оюнхумарлиққа қанун турғусидин чәклимә қоюш лазим» деди Президент. 
Дәрһәқиқәт, һазир нәшихорлуқ, лудоманияға, йәни оюнхумарлиққа яшларниң беқиндилиқ болуши көпийиватиду. Бу ағриқларниң дәрдини уларниң өзлирила әмәс, шундақла аилиси, йеқинлири тартмақта. Шуңлашқа җәмийәт диққитини бу наһайити җиддий мәсилигә җәлип қилиш роль ойнайду. Биз «Мәшъәлниң» новәттики санини мәзкүр мәсилигә беғишлашни тоғра көрдуқ. 

Нәшихорлуқ, һарақкәшлик, лудомания һәзир җәмийитимиздә кәң муһакимә қилиниватқан муһим мәсилиләр болуп һесаплиниду. Дөләтму буниңға әһмийәт берип, уни һәл қилишниң йоллирини издимәктә. Һазир елимиздә әйнә шу ағриқларға гириптар болғанларни давалайдиған мәхсус мәркәзләр бар. Әйнә шундақ реабилитация мәркәзләрниң бири «Renewal Rehab» дәп атилиду. Йеқинда биз мәзкүр мәркәзниң мудири Пәрһат Ғаппаров билән учришип, сөһбәтләшкән едуқ.
— Пәрһат, алишимизчә, өзиңиз илгири нәшихор болған екәнсән... 
— Мән Яркәнт шәһиридә туғулуп өстүм. Мәктәптә яхши оқудум. Аилимизниң тирикчилиги яман әмәс. Спорт билән җиддий шуғулландим. Буни тәпсилий ейтишимниң сәвәви, ата-анам бизгә яхши тәрбийә бәрди. Алмутиға келип өзәмниң тирикчилигини башлидим, аилилик болдум. 2018-жили бир «ағинәм» маңа «скорость» дегән яхши нәрсә бар, шуни тетип көрмәймизму» деди. Бәңвашлиқтин мақул дәптимән. «Скорость» дегән синтетикилиқ наркотик. Уни қобул қилғандин кейин һерип қелишни билмәйсән, кәйписи жуқури. Бир қетим тетип көргәндин кейинла беқинда болуп қалисән. Йәнә бир қетим тәкрарлаймәнки, уни биринчи қетим истимал қилғандин кейинла оюңда пәқәт шу болиду. Шуниңдин кейин һаятим кәскин өзгәрди. Өйдә ахча турмайдиған болди, тапқинимниң һәммиси шуниңға кетиду. Аиләмдә җедәлләр башланди. Ахири аялим кетип қалди. Дәсләп, өзәмчә «мениң ирадәм күчлүк, халиған вақтимда ташлаветимән» дәп жүрдүм. Бу мениң әң чоң хаталиғим болған екән. Уни мән кейин чүшәндим. Ахири ата-анам алдиға бардим. Дәсләп дадам мени уруп кетәмдекин дәп қорққан едим. Худаға шүкри, дадам мениң әһвалимни чүшәнди. Артуқ сөз қилмай, давалашниң йолини издәшкә башлиди. Мени чәт әлләргә чиқарди. У яқларда икки-үч ай туруп келимән. Бирақ, қәйәрдила жүрмәй, мейәмдә пәқәт бирла ой, қандақ қилип хумаримни басидиған, кәйпә қилидиған «дорамни» тепиш. Чәт әлләрдин Алмутиға кәлгәндә, биринчи новәттә, «кона тонушлиримни» тапимәндә, кәйпә-сапа дуниясиға кетимән. Мана мошундақ төрт жил һаят кәчүрдүм. «Һаят кәчүрдүм» десәм болмас, дозақта жүрдүм дегиним, тоғра боламдекин.
— Мошу қийин әһвалда саңа ким ярдәм қолини сунди?

— Йеңи ейтқинимдәк, ата-анам йенимда болди. Уларниң бәрдашлиғиға рәхмәт ейтимән. Иккинчи, йеқин ағинәм. У бир күни реабилитация мәркизигә елип кәлди. Шундақ қилип, бәш ай давамида җиддий давалинишқа кириштим. Дәсләп қийин болди, амма, һаятқа болған муһәббитим, тәшналиғим түпәйли ағриқни йәңдим. Андин әйнә шу йәрдә ишләшкә қалдим. Тәҗрибә топлидим. Дәсләп пидаий, интерн, кейин консультант болуп ишлидим. Мән, пурсәттин пайдилинип, мени қийин әһвалда қоллиған барлиқ йеқинлиримға рәхмәт ейтимән.
— Адәмниң наркотик қобул қилғанлиғини қандақ билишкә болиду? Униң дәсләпки бәлгүлири қандақ?
— Дәсләп, тамақ йейиштин қалиду, кәскин оруқлашқа башлайду, әтрапидикиләргә дайим ғәзәп билән қарайду, һәммигә өчмәнлик пәйда болиду, һечким билән арилишишни халимайду. Өзиниң бөлмисидин чиқмайду, өйдә ахча йоқашқа башлайду. Әң ямини, уларда инсаний хисләтләр қалмайду. Меһриванлиқ, ичи ағриш, көйүмчанлиқ, хошаллиқ охшаш һис-туйғулар тамамән йоқайду. Бир сөз билән ейтқанда, мунапиқ болуп кетиду. Ялғанчи, бепәрва, һәтта оғри болуп кетиши еһтимал. Ойида пәқәт наркотик. Шуни тепиш үчүн һәммигә тәйяр болиду. Мундақ әһвал пәқәт нәшихордила әмәс, шундақла һарақкәшләрдиму, лудомания билән ағриғанлардиму болиду.
— Мошу пәйттә немә қилиш керәк?
— Дәрһал давалашни қолға елиш һаҗәт. «Балам күчлүк, өзи йеңиду, халиған вақтида ташлайду» дәп хам-хиял қилишқа һәргиз болмайду. Һазирқи синтетикилиқ наркотик бир қетимла истимал қилғандин кейин беқинда қиливалиду. Давалашни кейингә қалдурушқа болмайду. Йәнә тәкрарлаймән, халиған вақтимда ташлаветимән дегән сөз хам-хиял. Өзәңләрни өзәңләр алдимаңлар. Әпсуслинарлиқ йери, мошундақ әһвалға чүшүп қалғанда көплигән адәмләр немә қилишини, қәйәргә беришини, реабилитация мәркәзлириниң бар екәнлигини тамамән билмәйду. Шәхсән мениң мисалимда қарисақ, мениң ата-анам, йеқинлирим давалиниш мәркәзлириниң бар екәнлигини уқмиған. Бу һазирму шундақ. Шуңлашқа мән уларға вақитни бошқа өткүзмәй, давалинишни тез қолға елиңлар, униңға шараит бар демәкчимән. 
— Дөләт тәрипидин бу мәсилигә йетәрлик дәриҗидә көңүл бөлүнүватамду?
— Кейинки жилларда дөләт бу мәсилигә җиддий көңүл бөлүшкә башлиди. Президент өзи чоң минбәрләрдин проблемини дайим ейтиватиду. Амма, шәхсән өзәмниң пикри, дөләт бу мәсилидә сәл кечикип қалғандәк билиниду маңа. Һазир синтетикилиқ наркотикларни сетивелиш оңай болуп қалди. Һәммә нәрсә Интернет арқилиқ әмәлгә ашиду. Ахчини кимгә төлигиниңниму билмәйсән. Ахчини көрсәткән һесап-чотқа ташлисаң, саңа наркотик тиқип қоюлған җайниң орнини янфон арқилиқ әвәтип бериду. Әң ямини, синтетикилиқ наркотикниң баһаси әрзәнирәк. Һоқуқ қоғдаш органлири һәр айда дегидәк синтетикилиқ наркотикларни чиқириватқан мәхпий лабораторияләрни тепиватиду. Тоннилиған наркотиклар уҗуқтурулмақта. Амма кочида наркотик азайди, дәп ейтиш қийин. Мениң оюмчә, биз һазир наркоманияниң ақивәтлири билән күрәшмәй, униң алдини елишимиз лазим. 
 Ховуплуқ йери, һазир Яркәнттә, Чонҗида синтетикилиқ наркотик сатидиған икки телеграмм-канал ишләватиду. Бу ениқ әхбарат. Шуңлашқа мән шу йәрдә яшаватқан ата-аниларни, яшларни пәхәс болушқа чақиримән. Балилириңларда, йеқинлириңларда, тонуш-билишлириңларда мән жуқурида тәкитләп өткән бәлгүләр пәйда болса, дәрһал тәшвиш қоңғуриғини челиш һаҗәт. Ховупниң алдини елиш һәм униңға өз вақтида риайә қилиш наһайити муһим. 
— Әнди өзиңиз рәһбәрлик қиливатқан мәркәз тоғрилиқ ейтип бәрсиңиз?
— Йеңи жуқурида ейтқинимдәк, мән өзәм даваланған мәркәздә ишләп, тәҗрибә топлидим. Кейин өзәмниң мошундақ мәркәз ечиш хаһиши пәйда болди. Бу йәрдә он адәм ишләймиз. Уларниң һәммисиниң тәғдири маңа охшайду, нәшихорму, һарақкәш, оюнхумарму бар. Йәни уларму барлиқ қийинчилиқни бешидин кәчүргәнләр. Шундақла психолог бар. Мәркәз дәсләп кәлгәнләр билән очуқ сөһбәтлишимиз. Дәсләп униңда абсенация, йәни, шуларниң тили билән ейтқанда, «ломка» башлиниду, давалинишни халимайду. Мошу йәргә елип кәлгән адәмләргә қаттиқ рәнҗишкә башлайду. Биз нәқ мошундақ басқучни өз бешимиздин өткүзгәчкә, уларниң қайси вақитта немә қилидиғанлиғини, немә дәйдиғинини яхши билимиз, бизни алдалмайду. Уларни башқилар чүшәнмәйду. Чүнки уларниң бешиға кәлмигән. 
 Бизниң мәркәздә бәшвақлиқ тамақ, футбол мәйдани, теннис үстили, тренажер зали, биллиард, дәм алидиған алайтән орун бар. Һәр һәптидә йеқинлириға һесават беримиз. Мәркәз шәһәрниң һаваси таза, жуқарқи районида орунлашқан. Психологиялик турғуда давалашқа башлаймиз. Бу программа 1953-жили АҚШта қобул қилинған. Он икки қәдәмлик программа. Биз шу программа билән давалаймиз. 
— Һазир қанчә адәм давалиниватиду һәм давалинишниң йәкүнлири қандақ?
— Һазир биздә 25 адәм давалиниватиду. Мәркәздә бир вақитта 30 адәмни давалаш имканийитимиз бар. Яш җәһәттин қарисақ, әң яш херидаримиз 17 яшта, әң чоңи 63 яшта. Ховуплуқ йери, кейинки пәйтләрдә бу ағриқлар, йәни нәшихорлуқ, һарақкәшлик, лудомания билән ағриғанлар яширип кетип бариду.
Ишимизниң йәкүнлириму яман әмәс. Биз мәркәзгә кәлгәнләрниң һәммисини җәзмән давалаймиз, дәп вәдә һәм капаләтму берәлмәймиз. Чүнки бәзиләр давалинип чиққандин кейин қайта шу йолға чүшүши еһтимал. Һәммә нәрсә пәқәт униң өзигила бағлиқ. Бизниң мәркәздә әң асасий принцип – һәрбир давалиниватқан адәмгә һөрмәт һәм меһриванлиқ билән қараш. Униң инсаний ғурурини баһалаш. Йәнә бир муһим тәрәп, биз давалиниватқанлар тоғрилиқ барлиқ мәлуматларниң мәхпийлигини тәминләймиз. Бәзидә мәркәздә давалинип, мошу йәрдә ишләшни халиса, хошаллиқ билән қобул қилимиз. Чүнки өзи ағриқни йәңгән адәм башқиларғиму ярдәм беришкә тәйяр дегән сөз. 
 Бәзиләр реабилитация мәркизидә давалиниватқанларни уриду, қийнайду дәп ойлайду. Бу һәргиз ундақ әмәс. Әң авал, униң давалинишқа өз ихтияри билән кәлгини дурус. Униңда хаһиш, интилиш, йәни һазирқи тил билән ейтқанда, мотивация болуши шәрт. Йәнә бир муһим шәрт – давалаш курс тамамланғандин кейин биз бәргән тәвсийәләргә қаттиқ риайә қилиши һаҗәт. 
— Қандақ тәвсийәләр?
— Мән жуқурида ейтқинимдәк, мәйли у нәшихор, мәйли у һарақкәш, мәйли у оюнхумар болсун, уларда инсаний хисләтләр қалмайду. Бир сөз билән ейтсам, мунапиқ болуп кетиду. Уларда һечбир инсаний қәдрийәт болмайду. Бизниң вәзипимиз уларниң һаятқа болған муһәббитини ойғитиш, инсаний, аилә қәдрийәтлирини әслигә кәлтүрүш, һаятниң гөзәл екәнлигини чүшәндүрүш. Тәҗрибә шуни көрсәттики, реабилитациядин кейин уларниң җәмийәткә, йәни иҗтимаий муһитқа қайта қошулуши қийин болиду. Давалиниш йолиға чүшкән адәмниң дәсләпки бәлгүси – улар жиғлашқа башлайду, йеқинлири алдидики гунасини һис қилиду, улардин кәчүрүм сорайду. Йәни аддий инсаний һиссиятларға бөлиниду. Шу вақитта униңда һаятқа болған көзқараш өзгиришкә башлайду. Тәвсийәләр «бехәтәрлик чегарилири» дәп атилиду. Мәсилән, һарақкәшләр үчүн стаканларни қолға алмаслиқ, адәмләр нурғун җайларға бармаслиқ. Нәшихорларға дориханиларға беришқа болмайду вә башқилар. Йәни биз һәрбир адәмниң ағриғиға, мүҗәз-хулқиға қарап ениқ тәвсийәләрни беримиз. Шуларға риайә қилиш зөрүр.
— Сизниң оюңизчә, адәмләр немишкә мошундақ қәдәмгә бариду?
— Һәрбир инсан, ким болушидин қәтьий нәзәр, дунияға кәлгәндә мән нәшихор, һарақкәш яки оюнхумар болимән, дәп арман қилмайду. Улар қандақту-бир шараитларда беқиндарчилиққа чүшүп қалиду. Мениң пикримчә, беқиндарчилиқ әйнә шу йолға селип қойиду. Өз тәҗрибәмдин билимәнки, адәм жүригиниң бир йеридә өзиниң хата иш қиливатқанлиғини яхши чүшиниду, амма һечнемә қилалмайду. Әйнә шу ағриққа гириптар болған адәм пәқәт өзинила қийнимайду. Униң аилиси, йеқинлири еғир әһвалда қалиду. Улар өзиниң йеқин адиминиң һаят-мамат әһвалда туруватқанлиғини яхши чүшиниду. Шуңлашқа улар дәрһал қарар қобул қилиши шәрт. Бәзиләр «мениң балам давалинишқа бармайду» дәйду. Бу йәрдә униң һаятиға арилишип, уни давалашни башлаш лазим. Қанчә әтигән башлиса, шунчә яхши нәтиҗә болиду. Шуңлашқа мән ата-аниларға балилири билән дайим йеқин болуп, униң һаяти, қизиқиши, мәхсәтлирини, кимләр билән арилишиватқанлиғи, қәйәрдә жүриду, умумән, бепәрва болмаслиғиға мәслиһәт бәргән болар едим. Ағриқниң дәсләпки бәлгүлири пәйда болғанда, дәрһал һәрикәт қилиш керәк.
— Сөһбитиңизгә рәхмәт.
 
Сөһбәтләшкән 
Йолдаш МОЛОТОВ, 
«Uiğur avazi»