- Инкас
- 11 Қаңтар, 2013
Бир мақалә һәққидә икки еғиз сөз
Бу мақалиниң йезилишиға Музәппәрхан Қурбанниң гезитимизниң өткән жили 14-декабрьда чиққан санида бесилған «Парлақ истиқбалға йетиш үчүн чин етиқат лазим» сәрләвһилик мақалиси түрткә болди. Әң алди билән, М.Қурбанниң өз хәлқиниң тәғдиригә бепәрва болмастин, униң келәчигини ойлап, өзиниң имканийити даирисидә йезилған мулаһизилирини гезитханлар билән ортақлишишқа интилишини алаһидә қоллашқа әрзийдиғанлиғини тәкитлимәкчимән. Мундақ мақалиларниң гезитимиз сәһиписидә орун елиши наһайити тоғра. Чүнки җамаәтчилик арисидики муһим мәсилә һәққидики пикирләрниң тоғра яки натоғрилиғидин қәтъий нәзәр, гезит сәһиписидә муһакимә үчүн берилип турғини яхши. Мошуниң өзи пикир алмаштуруш арқилиқ дурус хуласиләргә келишимизгә зәмин яритидиғанлиғи тәбиий.
Бирақ биз бәзидә өзимиз яхши билмигән мәсилиләргә мураҗиәт қилип, хата пикирләргә йол берип қойимиз. Бу мақалиму мошундақ чәлкәшликләрдин хали әмәс екән.
«Һәрқандақ селиштуруш асқайду», дегән гәп бар. Биз көп вақитта уйғурларни йәһүдийләр билән селиштуримиз. Өз вақтида уйғурларниң башқа әлләргә болған мәдәний тәсирини көрситиш үчүн атақлиқ түркийшунас алим В.Радловму уйғурларни йәһүдийләр билән селиштурған. Бирақ мәдәний тәсир башқа, тарихий тәғдир башқа. Йәһүдийларниң өз тарихи, өз тәғдири болғинидәк, уйғурниңму өз тарихи, өз тәғдири бар. Улар бир-биригә охшимайду. Уйғурлар йәһүдийләр охшаш ана йерини ташлап һеч яққа кәткини йоқ. Қандақла қийинчилиқларни көрмисун, уйғур миллити киндик қени төкүлгән зиминда яшаватиду. Бу уйғурларниң йәһүдийләрдин әң чоң пәрқи. Йәһүдийләр охшаш байлиққа вә билимгә интилиш бу башқа гәп, башқа чүшәнчидики селиштуруш. Бирақ шуни яхши билиш керәкки, йәһүдий охшаш болуш үчүн йәһүдий болуп туғулуш керәк. Икки миң жилдин кейин тилиниму, елиниму қайта тикләлигән милләт дуния тарихида башқа йоқ. Шундақла миллий кимлиги билән диний кимлиги бир болған милләтму дунияда башқа йоқ. Чоң һесапта, ким йәһүдий болса, у иудаизмға етиқат килиду, ким иудаизмға етиқат қилса, у йәһүдий һесаплиниду.
Демәк, биз өзимизниң һазирқи миллий вә диний кимлигимиз даирисидә өзимизни сақлашни, заманға лайиқ тәрәққий әткүзүшни яхши ойлаштурғинимиз әқилгә мувапиқ болиду. «Халва» дәп хиял сүргән башқа, халва йәп ләззәт сүргән башқа.
Әнди муәллипниң «Уйғур тили һеч қачан йоқимайду, у ана сүти билән киргән», дегән пикригә үзүл-кесил қошулушқа болмайду. Буниңға башқа милләтләр тарихидин мисал алмисақму, өзимизниң тарихида мисал йетип туриду. Өткән әсирниң бешида өзбәкстанлиқ уйғурларниң сани азду-кам үч йүз миңни тәшкил қилатти. Уларму ана тилда сөзләтти. Кейин түрлүк объектив вә субъектив сәвәпләр түпәйли улар 20 — 30 жилниң ичидила ана тилидинму, миллий кимлигидинму айрилип қалди. Мениңчә болса, улар өзбәк анилириниң сүтини әмәс, өзлириниң анилириниң сүтини емип өскән болса керәк. М. Қурбан яхши билидиған Қирғизстандики вә бизгә яхши мәлум Қазақстандики ана тилидин мәһрум, пәқәт русчә сөзләйдиған он миңлиған уйғурлар қандақ өскән? ШУАРдики пәқәт хәнзучила зуван қилалайдиған уйғурларчу? Миллий моҗутлуққа мунасивәтлик мундақ муһим мәсилиләрдә хиялимизға кәлгәнни язивәрсәк болмайду. Биз ана тилимиздин, йәни Долқун Ясин ибариси билән ейтқанда, «Ахирқи қорғинимиздин», Мәсъут Сабирһаҗи Байқози ибариси билән ейтқанда, «Мәнивий вәтинимиздин» айрилип қелиш ховупи моҗутлуғини етирап қилишимиз керәк һәм уни мәхсус үгинип, әһвалға бағлиқ җиддий чарә-тәдбирләрни уюштурушимиз керәк. Һазир һәтта мустәқил дөләтлири бар бәзи милләтләр ана тилиниң йоқап кетиш ховупи тоғрисида тәшвишлиниватқанда, биз хам хиялдин чиққан пикирләргә ишәнчә қилип жүривәрсәк, әҗдатлиримизниң миң жиллар бойи талай қийинчилиқларға қаримай, сақлап қалдурған әң улуқ аманәтлириниң биригә хиянәт қилип, уни әвлатлиримизға йәткүзәлмәй қелишимиз мүмкин. Тили йоқалған милләтниң өзиму йоқилидиғини ениқ. Шуниң үчүн өткән әсирниң бешидила, йәни буниңдин йүз жил бурун Абдуқадир Дамоллам «Һазир бепәрвалиқ замини әмәс» дәп, Абдухалиқ Уйғур «Ойған» дәп бекар қахшимиған. «Сақлансаң, сақлаймән», дегән һәдисму бизниң әһвалимизға бағлиқ ейтилғандәк.
Һазирқи аләмшумуллишиш дәври бурунқи заманларға охшимайду. Тәрәққият тез сүръәт билән кетип бариду. Һәр ким өзиниң ғемини қилмиса, тарихниң топа-чеңида бесилип қелиши оңайла бир ишқа айланди. ЮНЕСКОниң мәлумати бойичә, дунияда һәр жили йүзлигән тил йоқап кетиватиду. Әгәр қоллиниш даириси тар тилларға дөләтләр тәрипидин мәхсус ғәмхорлуқ болмиса яки шу милләтниң өзи ана тилини сақлаш бойичә зор тиришчанлиқ көрсәтмисә, уларниң йоқилип кетиш ховупи ениқ.
Уйғур елида һәм униң сиртида яшаватқан уйғурларниң ана тилини сақлаш имканийәтлири охшаш әмәс. Һазир ана тилимизни сақлаш бойичә әң яхши шараит Қазақстанда моҗут. Қазақстандики ана тилимизда билим беридиған мәктәплиримиз — бизниң дунияда тәңдиши йоқ бебаһа мәнивий ғәзнимиз. Әпсус, Уйғур елиниң өзидә барлиқ пәни мундақ ана тилида үгитилидиған мәктәпләр йоқ.
Әнди мақалә муәллипи яшайдиған Қирғизстанда болса, уйғурларниң өз ана тилида билим елишиға һеч қандақ чәк қоюлмиған. Гәп у йәрдики қериндашлиримизниң ана тилида билим беридиған мәктәпләрни ечиш бойичә көрситиватқан тиришчанлиғи билән уюшчанлиғиниң қанчилик дәриҗидә екәнлигидә. Болмиса, у йәрдики уйғур аһалисиниң сани Қазақстандики уйғур аһалисиниң сани билән умумий аһалиға нисбәтән охшаш пайизлиқ көрсәткүчкә егә. Әгәр биз ана тилимиз «Ана сүти билән киргән. У йоқимайду» дәп, хам хиял билән жүривәрсәк, у чағда йәнә бир-икки әвлаттин кейин Қирғизстанда ана тилида сөзләйдиған уйғурниң қалмаслиғи ениқ. Чүнки һазирниң өзидә у йәрдики яшларниң көпчилиги ана тилини мукәммәл билмәйду. Демәк, уларниң балилириниң ана тилидин техиму жирақлишип кетидиғанлиғи талашсиз. Бир қизиқ йери, М.Қурбан өзиму бу әһвални мақалисида етирап қилиду.
Шу нәрсә мутлақ ениқки, ана сүти адәмниң җисманий шәкиллинишидә қанчилик муһим болса, ана мәктәп адәмниң мәнивий, миллий җәһәттин шәкиллинишидә шунчилик муһим. М.Қурбан ана мәктәплиримизгиму наһайити сус көз қарашта екән. Униң пикричә, ана тилида оқуғанларниң илмий сәвийәси төвәнмиш. Улар башқа тилда оқуғанлар билән риқабәткә чүшүшкә қабил әмәсмиш. Амма һәммигә мәлумки, сабиқ Кеңәш Иттипақи даирисидә тонулған тәбиий пәнләр бойичә алимлиримиз Ярмуһәмәт Мубарәков, Бәкримҗан Ғлавдинов, Турған Сопиев, Дамир Сатаров вә һаказилар — барлиғи ана мәктәплиримизниң учумкарлири. Шундақла Қазақстан Парламенти Мәжлисиниң депутати Мурат Әхмәдиевму, тонулған иш адәмлириниң бири Дилмурат Кузиевму, Қазақстандики 250 миң уйғурға вәкиллик қилалайдиған бирдин-бир тәшкилат — җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси Шаһимәрдан Нурумовму уйғур тилида билим беридиған мәктәпләрдә оқуған М.Қурбан мақалисида Чиңғиз Айтматовни дунияға тонутқан рус тили дәйду. Әгәр шундақ болған болса, немишкә нурғунлиған рус язғучилири яки русчә язидиған язғучиларниң һәммиси Чиңғиз Айтматовтәк дунияға тонулмиди? Демәк, гәп пәқәт рус тилида йезиштила әмәс екәнлиги ениқ. Русчә оқупла, барлиқ мәсилиләрни йешиш мүмкин болса (мақалидики чүшәнчә бойичә), Қирғизстандики уйғурларда миллий кимликкә мунасивәтлик һеч бир мәсилә йоқ десиму болидекән.
Мәзкүр мақалиниң мәвқәсигә қариғанда, муәллиптә балилирини башқа тилларда оқутуватқан ата-анилар аңлиқ, милләтниң келәчигини ойлайдиған ата-анилар болуп, әксичә, пәрзәнтлирини ана тилида оқутуватқан ата-анилар аңсиз, жирақни көрәлмәйдиған, миллитиниң келәчигини ойлимайду, дегән чүшәнчә қелиплашқандәк. Мениңчә болса, М.Қурбан өз мақалисида: «Биз, қирғизстанлиқ уйғурлар, қазақстанлиқ уйғурлар охшаш милләтниң моҗутлуғиниң капалити, аби һаяти болған миллий маарип системисини бәрпа қилалмидуқ. Шуниң үчүн бизниң миллий келәчигимиз тәшвишлик әһвалда. Биз қазақстанлиқ уйғурлардин үлгә елип, ана мәктәплиримизни тикләш үчүн күч чиқирайли, Қирғизстан дөлити Қазақстан дөлитидин үлгә елип, өзиниң қериндашлириниң арзу-арманлириниң әмәлгә ешишиға ярдәмләшсун», дегән пикирләргә орун бәрсә дурус болатти. Шуңлашқиму мақаләмни парлақ истиқбалға йетиш үчүн, әң алди билән, әтики миллий моҗутлуғимизни сақлашни капаләтләндүрәйли, дегән ибарә билән йәкүнлимәкчимән.
Руслан АРЗИЕВ.
732 рет
көрсетілді71
пікір
