• «Дүгләк үстәл»
• 15 Ақпан, 2024

«Миллий қәдрийәтләр: түнүгүн вә бүгүн»

Шәмшидин АЮПОВ, 
«Uiğur avazi»

Миллий қәдрийәт дегинимиз — бебаһа ғәзнә. Елимиз мустәқилликкә еришкән күндин етиварән миллий қәдрийәтләр техиму риваҗлинишқа башлиди. Миллий қәдрийәтләрниң һулини қурғучи ата-бовилиримиз, йәни дана әҗдатлиримиз болса, уни давамлаштурғучи — бүгүнки балилиримиз билән яшлиримиз. Миллити үчүн хизмәт қилип, миллий қәдрийәтлирини бүгүнки күнгичә йоқатмай, сақлап, әвладиға мирас сүпитидә қалдурған ата-бовилиримизға түмән тазим қилип, миннәтдарлиқ билдүрсәкму азлиқ қилиду. Һә, бүгүн биз аброй-инавити үстүн, қануни, тили, рәмзлири, йөнилиши, мәхсити рошән мустәқил дөләт. Демәк, әйнә шу бебаһа миллий қәдрийәтлиримизни сақлап қелишқа һәм уни кәлгүси әвлатлиримизға беҗирим һаләттә қалдурушқа биз, һәммимиз, җавапкәр. Раст, һәммиси өтиду, кетиду. Ваһаләнки, һәрбир милләттә өзигә хас һәм йоқалмайдиған чүшәнчә-уқумлар болиду. Уларниң қатарида аилә, тәрбийә чүшәнчилириму бар. Улар — мәңгүлүк чүшәнчә-уқумлар. Милләтни сақлайдиғанму, гүлләндүридиғанму миллий тәрбийә. Әнди миллий тәрбийиниң асаси, әлвәттә, аилә. Аилидики әнъәнивий тәрбийини шәкилләндүридиған — ата-ана. Миллий қәдрийәтлиримизни сақлаштики аилиниң хизмити, вәзиписи тоғрилиқ көп ейтишқа болиду һәм ейтилипму, йезилипму келиватиду. Җәмийәт, мәктәп, җәмийәтлик тәшкилатлар вә башқиларниң һәмкарлиқта әмәлгә ашуруп келиватқан чарә-тәдбирлирини ейтип түгәткүсиз. Биз қайси саһада паалийәт елип бармайли, аилә һәммимизниң умумий байлиғимиз. Әпсуски, аилә тәрбийисидә илгири болған көплигән чүшәнчиләр билән уқумларни ядимиздин чиқиришқа башлиғинимизму һәқиқәт. Көплигән аилиләр ата, ана җавапкәрлигидин жирақлишиватиду. Яш әвлат ата-ана тәрбийисидин мәһрум болуп, мәнивий ачарчилиққа, роһий чүшкүнлүккә дучар болмақта. Йошуридиғини йоқ, бүгүн аилә қәдрийити дегәндә, биз немини унтидуқ? Аилини һәм аилә қәдрийитини унтидуқ. Биллә жүрсәк, иззәт-һөрмәтни, жирақ кәтсәк, сеғинишни унтидуқ. Һәммидин ечинарлиғи, бала тәрбийисини унтидуқ. Қисқиси, әҗдатларниң көплигән аманәтлиридин, болупму миллий қәдрийәтләрдин билип-билмәй ваз кечишни әвзәл көрдуқ. Аләмшумуллаштурушниң касапитидин биз мошундақ әһвалларни баштин кәчүрмәктимиз. Миллий қәдрийәтләрни тәңситмәй жүрүп, бебаһа ғәзнимиздин айрилип қалмаймизму? Бүгүнки җәмийәттә хәлиқ урпи-адәт, рәсим-йосун вә миллий әнъәниләрдин айрилип қалмасму, дәп тәшвишлинидиғинимизму сир әмәс.
 Аләмшумуллаштуруш җәрияни тилға аларлиқ иҗабий өзгиришләр вә илгири-кейин болмиған мүмкинчиликләр билән биллә, пәқәт өзигила хас хусусийәтлири билән алаһидиликлири бар һәрбир милләткә гибридлиқ ховуп йәткүзүватқанлиғи — бүгүнки күнниң аччиқ һәқиқити. Бу әһвални алимлар билән мутәхәссисләрму иқрар қиливатиду. Мана мошундақ һәл қилғучи дәвирдә милләтләр өзлүгини қандақ сақлап қалиду? Умуминсаний тенденцияләр билән милләтләрниң өзини-өзи сақлап қелиш интилишлири қандақ уйғунлишиши керәк? Муһими, ушбу мәсилиләрниң иҗабий һәл қилинишида дөләт вә җәмийәт ролиниң салмиғи қандақ болуши тегиш?
Миллий қәдрийәтләр — рәсим-йосун, урпи-адәт, әнъәнә, етиқат-ишәнчә, әҗдатлар тәрбийиси, момилар мәктиви, қанун-қаидә, тәбиәт билән муңдишиш, әнъәнивий әмәлий сәнъәт, музыка, мәдәнийәт вә сәнъәт, миллий кийими билән дәстихини — язғучи-шаирларниң, драматургларниң бәдиий әсәрлиридә қандақ әкис етиливатиду? Бу йөнилиштә зияли әһлиниң, әдәбият, мәдәнийәт, сәнъәт әрбаплириниң атқуридиған роли қандақ? Миллий қәдрийәтләрниң пәқәт мәнавиятқила мунасивити барму? Ихтисат, иҗтимаий вә һоқуқ саһалирида миллий қәдрийәтләр қандақ орун алиду? 
Өткән һәптидә мана мошу вә бүгүнки җәмийәтни толғандуридиған башқиму мәсилиләрни муһакимә қилип, униң йешилиш йоллирини тәвсийә қилиш үчүн Қазақстан Язғучилар иттипақи «Миллий қәдрийәтләр: түнүгүн вә бүгүн» яки Миллий қәдрийәтләр язғучиларниң қәлими билән» мавзусида җумһурийәтлик илмий-әмәлий «дүгләк үстәл» өткүзди. Униңға шаир-язғучилар, диншунаслар, оқутқучилар, дөләт вә җәмийәт әрбаплири, этнограф-алимлар қатнашти.
 Қазақстан Язғучилар иттипақи башқармиси рәисиниң орунбасари Қасымхан Бегманов модераторлиқ қилған мәзкүр чарә-тәдбирни Қазақстан Язғучилар иттипақи башқармисиниң рәиси Мереке Қулкенов киришмә сөз билән ечип, «дүгләк үстәлдә» муһакимә қилинидиған мәсилиләргә тохтилип өтти. Шуниңдин кейин Қасымхан Бегманов «Әнъәнә трансформацияси» мәтбуатта», җәмийәт әрбаби Марат Тоқашбаев «Миллий қәдрийәтләр миллий дөләтчиликкә башлайду», этнограф Бибизия Қалшабаева «Миллий тәрбийә — милләт келәчиги», «Нұр-Мубарак» ислам университетиниң доценти, тарих пәнлириниң намзити Досымбек Қатран «Қазақ фольклорида — әнъәниниң орни», этнограф-журналист Сәкен Алдашбаев «Миллий қәдрийәтләрниң келип чиқиш тарихи яки ирим қилиш дурусму?», М.Әвезов намидики Әдәбият вә сәнъәт институтиниң бөлүм башлиғи, филология пәнлириниң намзити Светлана Ананьева «Қазақстандики рус мәктәплиридә қазақ әдәбиятини оқутушниң актуал проблемилири», этнограф-журналист Раушан Каршалова «Миллий қәдрийәтләрни тәрғип қилиштики аниларниң роли», тәтқиқатчи Сәрсенбек Бекмуратұлы «Әҗдатлар тәхмини — өтмүштин савақ, келәчәккә қанат» дала данишмәнлириниң яритилиш қанунийәтлири бойичә ясиған тәхминлири» мавзулирида доклад қилип, өз ой-пикирлири билән ортақлашти. 
Натиқларниң ейтқан ой-пикирлиридин шундақ хуласә чиқиришқа болидуки, һазирқи балилар бағчиси, мәктәп, ата-ана, җәмийәт болуп, миллий қәдрийәтләр үчүн әмгәк қилишимиз лазим. Қәдрийәтлиримизни һәммимиз биллә билип, унтулуп кетиватқанлирини һәрхил йоллар арқилиқ йүксәлдүрүп, кәлгүси әвлатқа беҗирим һаләттә тапшуруш йөнилишидә иш-паалийитимизни бирләштүргинимиз әвзәл. Униң үчүн, йеңилиниш билән йүксилишни һәм әтрапимизни өзгәртишни өзимиздин, аилимиздин башлиғинимиз хоп. Миллий қәдрийәтләр бойичә соалларға җәмийәт диққәт-нәзәрини ағдурған һалда, ушбу мавзудики чарә-тәдбирләрниң даирисини кәңәйтишимиз керәк. Шаир-язғучиларимиз, алимлиримиз, диншунаслиримиз көпирәк мәктәпләргә берип, оқуғучилар, муәллимләр билән ушбу мавзуда сөһбәтләрни, очуқ синип саатлирини өткүзүшниң йоллирини қараштурса, нур үстигә нур болар еди. Бир-биримизни етирап қилип, пикирлиримизни тиңшимисақ, әтә һәммидин мәһрум болушимиз мүмкин. Бүгүнки тез өзгириватқан дуния сәвийәмизниң өзгиришигиму тәсирини йәткүзүватиду. Һә, билсәк, өзгириватқан дунияға сүпәтлик һәм сағлам адәм керәк. Амма «сүпәтлик болимиз» дәп көрүнгәнгә әгишип, миллитимизни, тарихимизни, тилимизни, урпи-адәт, миллий әнъәнилиримизни йоқатмай, ата-бовилиримизниң миллий қәдрийәтләрдин туридиған мираси — бебаһа ғәзнисини әвлатлиримизға үгитип, әҗдатлар изини, аманитини давамлаштуруш борчимиз. Ана сүти билән бойимизға сиңгән тилни кекәчлимәй, сап һаләттә әвлаттин-әвлатқа йәткүзүшниң ғемини қилишимиз керәк. Хәлқимизгә, милләткә хизмәт қилимиз десәк, өз мәнпийәтлиримиздин милләт мәнпийитини һәммидин үстүн қоюп, бирлишип, бамәслиһәт иш тутушимиз һаҗәт. 
Хулләс, бүгүнки күндә миллитимизниң мәнивий байлиқлирини көзүмизниң қаричуғидәк сақлап, кәлгүси әвлатқа беҗирим йәткүзимиз дегән үзгү мәхсәт билән көпчилик болуп, бирлишип пайдилиқ ишларни елип беришимиз керәк. Тилимиз билән дилимизни сап һаләттә келәчәккә мирас қилип қалдуруш үчүн һәрбиримиз мисқалчә болсиму һәссә қошушимиз лазим. Әйнә шу чағдила улуқ арманлиримиз рояпқа чиққуси.